Նավթ: Ածուխ: Գազ:

Նավթ

Նավթը (պհլ.՝ naft) բնականեղանակովհայտնվող, երկրինստվածքայինթաղանթումտարածված,յուղանման, յուրահատուկհոտով, դյուրավռհեղուկէ,կարևորագույնօգտակարհանածո։Այնհայտնվումէերկրագնդիժայռերիկազմավորումներիմեջևբաղկացածէբազմազանմոլեկուլայինկշիռներովբարդածխաջրածիններից,ինչպեսնաևայլօրգանականբաղադրյալներից։Առաջանումէգազանմանածխաջրածիններիհետմիասին, 1,2-2կմիցավելիխորությունունեցողհորիզոնականներում։Երկրիմակերևույթիմոտնավթըփոխարկվումէբարձրմալթայի (մածուցիկնավթ), կիսակարծրասֆալտի։

Կառուցվածք                                                                      

                                  

Աշխարհինավթիմեծմասըոչ-սովորականէ։

Ածխաջրածիններիհամաչափությունըխառնուրդիմեջհույժփոփոխականէ, ևսկսվումէկշռով97% թեթևնավթերիցմինչևնույնիսկ 50% ավելիծանրնավթերումևբիտումեններում։

Նավթահումքիածխաջրածիններըառավելապեսալկեյններեն, սիկլոալկեյն,ևզանազանհոտավետհիդրոկարբոններ,քանիորնրամյուսօրգանականխառնուրդներնբաղադրվածենազոտից, թթվածնից, ևծծումբից,ևմետաղներիփոքրհետքերիցորոնցիցեներկաթը, նիկելը ,պղինձըևվանադիումը։Ճշգրիտմոլեկուլայինբաղադրությունըտարբերվումէկազմավորումիցկազմավորում,բայցքիմիականտարրերիհամաչափությունըբավականիննեղսահմաններումէտարբերվում:

 

 

Նավթիպատմությունը                                                                                                

Առաջինհիշատակություններ

ՆավթիմասինառաջինըհիշատակելենՄերձավորևՄիջինԱրևելքումդեռևս XV և XVIIդարերիձեռագրերում,որպեսբուժիչմիջոցմաշկայինևբորբոքայինհիվանդություններիդեպքում։ՖրանսիայումապրողհույնգիտնականԷյրինիդեԷյրինսիաշխատությունը1721թվականիննավթիևասֆալտիմասինառաջինգիտականհետազոտություննէ։1763թվականինՄ. Լոմոնոսովըառաջիննէենթադրել,որնավթըառաջացելէբուսականնյութերից։Դ.Մենդելեևըառաջէքաշելանօրգանականծագմանվարկածը։

Կիրառմանպատմությունը

Նավթըմարդունհայտնիէվաղժամանակներից, նրակիրառությանսկիզբըվերագրվումէմ.թ.աVI հազարամյակին։Այնտարբերնպատակներով (լուսավորություն, դեղանյութեր, ներկանյութեր,շինարարականշաղախ, դիազմոսյաննյութպատրաստելուհամարևայլն)օգտագործելենՉինաստանում (մ.թ.ա. 220 թվականից), Բաբելոնում, Եգիպտոսում,ՀյուսիսայինԱմերիկայումևայլն։ՄիջագետքումևԵգիպտոսումմ.թ.ա IIIհազարամյակումշենքերի, ջրապատնեշների,նավամատույցներիևճանապարհայինշինարարությանհամարորպեսջրանթափանցևկապակցողնյութօգտագործումէինասֆալտից, ավազիցևկրիցշաղախ։Նավթըայրումէինկանթեղներում,ոգտագործումորպեսդեղ, ռազմականգործում՝բորի, ծծմբիևպղնձիհետ՝ «հրենետեր» և«հրեկճուճներ» պատրաստելուհամար։

 

 

 

 

Արդյունահանմանպատմությունը

Սկզբնականշրջանումնավթըհայթայթելենբացեղանակով։ՀետախուզականմեխանիկականհորատմամբնավթիարդյունահանմանգաղափարըպատկանումէամերիկացիՋ. Բիսսելին (George Bissell ), իսկգործնականումայնիրականացրելէԷ. Դրեյքը (Edwin Drake) 1859թվականիօգոստոսին` Թիթուսվիլում, Պենսիլվանիանահանգում(ԱՄՆ)։Նրասկզբնականշուկանլուսավորությանհամարէր, իբրևկերոսին։

Համենայնդեպս, մինչև 1861 թվականտևեցմինչդասկսեցարտահանվելԵվրոպա,նավաստիներիվախից՝կերոսինիցառաջացածկրակներիևպայթյուններիշնորհիվ։ԱռաջինանգամմիՖիլադելֆիացիբեռնառաքիչէր,որմիխումբաշխատողներիհամոզեցմինավթինավնստենդեպիԵվրոպա՝նրանցխմացնելովևխաբելովմինավնստեցնելովորԼոնդոնհասավ։ԱմերիկականնավթըառաջինանգամՌուսաստանհասավ1862 թվականինևայնտեղմեծընդունելությունգտավ՝հատկապեսՍանկտՊետերբուրգում^[5]։

Ռուսաստանումառաջինհանքահորերըբացվելեն1864թվականինԿուբանում,1890թվականինշահագործվելենԳրոզնիում, 1900թվականինՖերգանայում։1870թվականներիսկզբիցշահագործվելԲաքվինավթը։Մ.թ.ա. Iդարումնավթըհոտազրկելուևմաքրելուհամարթորումէին։Նավթիառաջինթորմանգործարանըկառուցվելէ1823Մոզդոկիմոտ (Ռուսաստան), 1848թվականինգործարկվելէԱնգլիայում, 1849-ինՖրանսիայում։Ս. Կիրիգործարանում (ԱՄՆ)1854թվականինկիրառվեցնավթանյութերիթթվահիմնայինմաքրումը։Էլզասում (Ֆրանսիա)1854թվականիննավթիցևասֆալտիցստացանքսայուղեր։Առաջարկվեցծանրնավթիճնշմանտակթորմանեղանակը (կրեկինգ), որիշնորհիվկերոսինիելքը 2,5-20 %- իցհասավ 28-60 %- ի (1866թ. Ջ.Յունգ)։1875թվականինռուսԱ.Լետնինըմշակեցներկանյութերիհամարանհրառեշտարոմատիկածխաջրածիններիստացմանարոմատիկպիրոլիզայինեղանակը։Վ. ՇուխովըևՄ.Գավրիլովը1891թվականինստեղծեցինկրեկինգիապարատ,որիսկզբունքներըօգտագորվեցինԱՄՆ-ումարդյունաբերականկրեկինգիսարքիկառումանժամանակ (1915-1918թ.թ.)։ԱշխարհումառաջիննավթամուղըկառուցվելէԱՄՆ-ում1865թվականինևուներ 6կմերկարություն։ԱռաջինըՌուսաստանումկառուցվելէ1978թվականին։Իսկ1897-1907թվականներինկառուցվածԲաքու-Բաթումնավթամուղը 835 կմերկարությունուներ (16հղմանկայաններով) ևամենաերկարնէրայդժամանակ։

Ածուխ

Ածուխներըպինդ, ածխածնովհարուստայրվողօգտակարհանածոներեն,որոնքառաջացելենԵրկրիընդերքում՝միլիոնավորտարիներիընթացքում`հնագույնբույսերիմնացորդներիբարդքիմիականևերկրաբանականփոխարկումներիհետևանքով:Միլիոնավորտարիներառաջներկայիսքաղաքների,դաշտերիուանտառներիտեղումաճելենհնագույնծառեր:Ժամանակիընթացքումայդծառերըմահացելեն, ընկելճահճոտհողին,իսկդրանցտեղումաճելեննորերըևայդպեսշարունակ:Աստիճանաբարկուտակվելէայդծառերիմնացորդներիհաստմիշերտ:Տարիներիընթացքումմիկրոօրգանիզմներիազդեցությամբևօդիդժվարացածներհոսքիպայմաններումայդշերտիոչլրիվքայքայմանհետևանքովառաջացելէտորֆ:Վերջինսծածկվելէգետերովհարթավայրերբերվողտիղմովևավազով:Ժամանակիընթացքումհանքայինլուծույթների,բարձրճնշմանևջերմաստիճանիպայմաններումտորֆըփոխարկվելէսկզբումգորշածխի,այնուհետև՝քարածխի, ավելիուշ՝անտրացիտի:Ածխածնիպարունակությունըգորշածուխներումկազմումէ 55–78%, քարածուխներում՝ 75–92%,անտրացիտում՝մինչև 98%:Ածխածնիպարունակությանմեծացմամբբարձրանումէհանածոյիջերմատվությունը:Ածուխներինհաճախանվանումեն «արեգակնայինպահածո»: Եվդաունիիրտրամաբանությունը,որովհետևտարիներիընթացքումարեգակնայինէներգիանկուտակվումէբույսերում,որոնքայդէներգիայիօգնությամբջրից,ածխաթթուգազիցևհանքայինաղերիցսինթեզումենիրենցկենդանիմարմինը:Արդյունահանվածածուխներնայրվումենևջերմությանձևովմեզվերադարձնումհեռու-հեռավորժամանակներումբույսերիամբարածայդէներգիան:Ածուխներըկազմվածենօրգանական (այրվող) ևանօրգանական (չայրվող) բաղադրիչներից:Օրգանականմասըկազմումենբիտումները, հումինայինթթուներնումնացորդայինածուխը:Անօրգանականհանքայինմասըկազմումենջուրը (գորշածխիմոտ 50%-ը) ևկալցիումի, երկաթի,ալյումինի, կալիումի, նատրիումիսիլիկատները, ֆոսֆատները, սուլֆիդներնուսուլֆատները:Ածխիհամաշխարհայինընդհանուրպաշարներըգնահատվումեն 13,5 տրիլիոնտոննա, որից51,5%-ըքարածուխնէ, 48,5%-ը` գորշածուխը: Ածուխներըհրաշալիվառելանյութեն,օգտագործվումեննաևորպեսհումքմետաղաձուլությանևքիմիականարդյունաբերությանմեջ:

• Գորշածուխնունիգորշերանգավորումևթույլփայլ:Իտարբերությունքարածխիևանտրացիտի` նրաածխացմանաստիճանըցածրէ:Պարունակումէավելիքիչբուսականմնացորդներ, քանտորֆը:Գորշածուխներըերիտասարդկամթերհասածուխներեն,այսինքն՝դեռևսչենփոխակերպվելքարածխի:

ԳորշածխիխոշորհանքավայրերկանԳերմանիայում, Չեխիայում, ՌԴ-ում: ՀՀ-ումգորշածխիփոքրքանակներկանԳեղարքունիքի, Լոռու, Շիրակի (Ջաջուռ) մարզերում:

• Քարածուխըսևկամգորշասևէ՝ուժեղփայլով:Պարունակումէավելիքիչբուսականմնացորդներևունիածխացմանավելիբարձրաստիճան, քանգորշածուխը:

ՔարածխիմեծպաշարներկանԱՄՆ-ում, Գերմանիայում, ՄեծԲրիտանիայում, ՌԴ-ում,Ուկրաինայում, Չինաստանում, Հնդկաստանում, Ավստրալիայում:Քարածխիկոքսացման՝առանցօդիմուտքիբարձրջերմաստիճաններում (1000–1200օC)տաքացմանմիջոցովստացվումենկոքսագազևքարածխայինխեժ: Կոքսագազըպարունակումէ55–60% ջրածին, 20–30% մեթան, 5–7% ածխածնիօքսիդներ:Օգտագործվումէորպեսվառելանյութ:

• Քարածխայինխեժըսև, մածուցիկհեղուկէ: Պարունակումէ 400տարբերարոմատիկևտարացիկլայինմիացություններ,որոնցմիմյանցիցբաժանումենկոտորակայինթորմամբ:
• Կոքսացմանարդյունքումստացվողպինդմնացորդըկոչվումէկոքս, որըպարունակումէ 90-98% ածխածին:Այնօգտագործվումէհիմնականումչուգունիարտադրությանմեջևորպեսվառելանյութ:
• Անտրացիտըսևէ՝ուժեղմետաղականփայլով: Հաճախունենումէմոխրավուներանգ:Լավէլեկտրահաղորդիչէ: Այրվումէթույլբոցով, գրեթեառանցմոխրի,օդումչիինքնայրվում, չիփշրվում: ԱնտրացիտիմեծպաշարներկանԱՊՀերկրներում,Չինաստանում, ԱՄՆ-ում:
• Փայտածուխըսև, փխրուննյութէ: Այնստանումենփայտիչորթորմամբ՝առանցօդի,բարձրջերմաստիճանումփայտնածխացնելով: Փայտածուխըկազմումէչորփայտի 30–40%-ը: Փայտածխիկտորումնշմարվումենբազմաթիվփողանցքեր:Դրանքփայտիանոթներնեն, որոնցովփոխադրվումենծառըսնողնյութերը:
• Ակտիվացրածկամակտիվածուխըսևփոշիէկամհատուկպատրաստվածհատիկներ:Այնպարունակումէ 97% ածխածինևունիծակոտկենկառուցվածք:Ակտիվացրածածուխստանումեն`փայտածուխըջրայինգոլորշիներովևածխաթթվականգազովակտիվացնելով:Հատկապեսլավորակակտիվացրածածուխէստացվումպտղակորիզներիկեղևիածխացումով: Ակտիվացրածածուխնօգտագործվումէգազերի, գոլորշիներիկլանման,վնասակարխառնուրդներիցջրայինլուծույթների,այդթվում՝խմելուջրիևկեղտաջրերիմաքրմանհամար: Ակտիվացրածածխիշնորհիվէ,որշաքարնունիսպիտակևոչթեդեղինգույն:Ակտիվացրածածուխըկիրառվումէքիմիականարդյունաբերությանմեջևհակագազերում:Դեղահաբերիձևովայնօգտագործվումէնաևբժշկությանմեջ՝արյունըմաքրելուևաղեստամոքսայինհամակարգումառաջացածգազերնութունավորնյութերըկլանելուհամար:

Հայկականլեռնաշխարհիպաշարները

Հայկականլեռնաշխարհումհայտնաբերվածածխիպաշարներըսահմանափակեն, բացիայդ,հանքանյութիզգալիմասնունիցածրկալորիականություն։ՀայտնիենՕլթիիևԿարինիածխիհանքավայրերը։ԱծխիտեղականնշանակությանպածարներկաննաևՈւրմիաևՎանալճերիավազաններիջրբաժանայինլեռներում, Աղստև, Վեդիգետերիավազաններում, Ջաջուռում։

Գազ

Գազայինֆազայիմասնիկները (ատոմներ, մոլեկուլներկամիոններ)էլեկտրականդաշտիներգործությանբացակայությանդեպքումազատշարժվումեն:

Գազընյութիչորսհիմնականվիճակներիցմեկնէ (մյուսներըպինդ,հեղուկևպլազմա)։Մաքուրգազըկարողէկազմվածլինելառանձինատոմներից (իներտգազկամատոմայինգազ, ինչպեսնեոնային),միատիպատոմներիցկազմվածտարրականմոլեկուլներից (օրինակթթվածին),կամզանազանատոմներիցկազմվածմիացությանմոլեկուլներից(օրինակածխածնիերկօքսիդ)։Գազիխառնուրդըպարունակումէզանազանմաքուրգազերայնպես,ինչպեսօդը: Գազըտարբերվումէհեղուկիցևպինդմարմնիցնրանով,որնրաառանձինմասնիկներըընդարձակորենտարանջատվածեն։Այդտարանջատումըգազըդարձնումէանգույնևանտեսանելիմարդուհամար։