Մարդը և քաղաքականությունը

Մարդը և քաղաքականությունը

ܳ˳µ³Ý

îíÛ³É ³ß˳ï³ÝùÁ ϳï³ñáõÙ »Ù` å³ñ½»Éáõ Ù³ñ¹áõ ¹»ñÁ ù³Õ³ù³Ï³Ý ٳϳñ¹³ÏáõÙ: öáñÓáõ٠ѳëϳݳÉ, û Ù³ñ¹-³ÝѳïÁ ÏÛ³ÝùÇ ï³ñµ»ñ ¹³ñ³ßñç³ÝÝ»ñáõÙ ÇÝã Ó¨áí ¿ ÁÝϳÉí»É:

²ß˳ï³ÝùÁ ·ñ»ÉÇë ³é³ç³ó³Í ËݹÇñÝ»ñÇó ³é³í»É ó³ÛïáõÝÁ ³ÕµÛáõñÝ»ñÇ ùÇã ÉÇÝ»ÉÝ ¿:

ÐÇÙÝ³Ï³Ý Ù³ë

Մարդը կենդանական աշխարհի բարձրագույն էակն է, հասարակական-քաղաքական, պատմական կյանքի և մշակույթի ստեղծողը: Ավելի քան 2500 տարի առաջ Արիստոտելը գրել է, որ մարդը քաղաքական էակ է, մանավանդ, եթե նա պետության քաղաքացի է: Արիստոտելը պետությունը դիտում է որպես մարդկանց շփման յուրահատուկ ձևերից մեկը: Այդ շփումներից ամենակրևորը քաղաքական շփումն է:

Փիլիսոփայությունը մարդուն դիտում է որպես նյութական և հոգևոր ամբողջ մշակույթի ստեղծող: Մարդու անփոփոխ էություն գոլություն չունի: Պատմությունը, նշել է Մարքսը, ոչ այլ ինչ է, բայց մարդկանյին բնության անընդհատ փոփոխություն: Այդ փոփոխությունը տեղի է ունենում է ոչ թե ինքնին, այլ մարդու գործունեությամբ: Ուրեմն մարդը, որպես էակ, օժտված է պատմականորեն ձևավորված ստեղծագործական ընֆունակություններով, կրում է անհատական պատասխանատվություն իր արարքների և գործողությունների հետևանքների համար:

Մարդ-անհատը քաղաքական բովանդակություն է ստանում անձ-քաղաքացի լինելով: Մարդու անձնավորումը քաղաքացիություն ձեռք բերելու հիմքն է: Իսկ քաղաքացին հասարակության լիիրավ ազատ անդամ է, որն ակտիվորեն մասնակցում է երկրի հասարակական-քաղաքական կյանքին: Քաղաքացիությունը անհատի քաղաքական և իրավական այնպիսի դրություն է, որը ձեռք է բերվում միայն երկրի հիմնական օրենքով` Սահմանադրությամբ:

Քաղաքական գիտության մեջ անհատի հիմնահարցը դիտարկվում է հետևյալ կետերով.

1.  Անհատը, որպես մարդ, ունի հոգեֆիզիոլոգիական(էմոցիոնալ, ինտելեկտուալ) առանձնահատկություն, յուրահատուկ սովորույթներ, արժեքային կողմնորոշումներ: Հենց այդ տեսանկյունից են սովորաբար հետազոտվում քաղաքական լիդերի անհատականությունը, ցույց տրվում նրա որոշիչ դերը մեծ քաղաքականության մեջ:

2.  Անհատը, որպես որևէ խմբի, որևէ դասի ներկայացուցիչ, ինճպես նաև որպես որոշակի քաղաքական դերակատարություն իրականացնող(ընտրող, կուսակցության անդամ, պատգամավոր, ընտրովի կամ նշանակովի պաշտոնում զբաղված անձ):

3. Անհատը, որպես քաղաքական և հասարակական կյանքի հարաբերականորեն ինքնուրույն և ակտիվ մասնակից, ունի բանականություն և ընտրության ազատություն` պայմանավորված ոչ միայն համամարդկային, այլև իր սեռին հատուկ գծերով:

Մարդկանց կյանքում քաղաքականությունը պատմական զարգացման գործընթացում միանշանակ չի եղել: Հին աշխարհում մարդը համարվել է քաղաքական էակ, միջին դարերում` կրոնական էակ, վորածննդի դարաշրջանում` բանական, իսկ 20-րդ դարում, նորից առաջին պլան մղվեց մարդու քաղաքական էակ լինելու որակումը:

Իհարկե, հին աշխարհում մարդու քաղաքական էակ լինելու հասկացությունը չի կարող նույնացվել արդի պայմաններում մարդու քաղաքական էակի դրսևորումներն: Ըստ Պլատոնի և Արիստոտելի, մարդն իր բնույթով քաղաքական էակ է, և նա, ով ապրում է քաղաքից դուրս , չի կարող այդպիսին լինել: Քաղաքական էակ լինելու հանգամանքը անմիջականորեն կապված է պետության քաղաքացի լինելու հետ: Իսկ պետությունից դուրս ապրողներին արիստոտելն անվանում էր բարոյական առումով թերզարգացած, կամ էլ գերմարդ: Եվ պատահական չէ նրա այն պնդումը, որ երջանիկ է այն քաղաքացին, որն ապրում է երջանիկ պետության մեջ, իսկ երջանիկ է այն պետությունը, որի յուրաքանչյուր քաղաքացի երջանիկ է: Ուրեմն, հին աշխարհում քազաքական իրավունքներով օժտված էին միայն քաղաքներում ապրող քաղաքացիները, որոնց հիմնական խնդիրն էր պահպանել և պաշտպանել ընդհանուր պետականությունը: Ավելին, քաղաքական արդարություն հնարավոր էր միայն ազատ ու հավասար մարդկանց միջև: Բայց բոլոր մարդիկ և ժողովուրդները դեռևս չեն հասել զարգացման այդ մակարդակին: Քաղաքականությունը, քաղաքական արդարությունը, պետությունը ըստ Արիստոտելի կանգնած են աստվածներից ցածր և բարբարոսներից բարձր: Աստվածների և բարբարոսների միջև կանգնած է հասունացած ու զարգացած էլլինը` քաղաքի բնակիչները` պետության քաղաքացիները: Այստեղից հետևոմ է, որ.

ա. պետությունը, պետական իշխանությունը հաջորդում է մարդուն

բ. պետական իշխանության մեջ է իրականացվում մարդու բանականության և մարդկային հաղորդակցության բարձրագույն նպատակը

գ. պետականության շրջանակներում անձը, ընտանիքըգորխող կենդանի և ամբողջական քաղաքական օրգանիզմի բաղկացուցիչ տարրեր են:

Ուրեմն քաղաքացին նա է, ով կարող է մասնակցել տվյալ պետության օրենսդրա- խորհրդակցական և դատական իշխանություններին: Դա բավարար պայման է ամբողջական քաղաքացու գոյության համար: Միաժամանակ Պլատոնն ու Արիստոտելը պետության քաղաքացի չէին համարում հողագործներին, արհեստավորներին և օրավարձով աշխատող մարդկանց:

Հետաքրքրական է Պլատոնի պատկերացումը պետության կառավարման վեևաբերյալ: Կառավարվող էլիտան ձևավորվում էր բազմաստիճան ընտրությունների միջոցով: Ընտրություններին կարող էին մասնակցել բոլոր այն անձինք, ովքեր զենք էին կրում կամ մասնակցել էին պատերազմների: Իշխող էլիտայի տարիքը տատանվում էր 50-70 տարեկանի սահմաններում, և նրանք չէին կարող կառավարել 20 տարուց ավելի: Նախատեսվում էր ընտրել նաև բազմաթիվ զինվորական և քաղաքացիական պաշտոնյաներ:

Հետևությունը միակն է. հին աշխարհում քաղաքական է համարվել այն մարդը, որը պետության քաղաքացի էր և հասուն ու զարգացած անհատականություն: Երկրորդ, ակտիվորեն մասնկացում էր պետության գործերին, պետական իշխանության մարմինների ընտրություններին:

Միջնադարում մարդը համարվել է կրոնական էակ: Այս դարաշրջանին բնորոշ են տնտեսական, քաղաքական մասնատվածությունը և բնատենտեսությունը: Ֆեոդալ եկեղեցին տիրապետող ուժ էր դարձել և՛ տնտեսական, և՛ քաղաքական բնագավառներում: Մարքսը և Էնգելսը նշել են, որ եկեղեցին կրոնով սրբագործում էր աշխարհի ֆեոդալական պետական կարգը,կրոնական դոգման ամեն մի մտածողության հիմքն էր: Այս շրջանի տիրապետող գաղափարախոսությունը որոնվում էր կրոնական գրքերում, իսկ բնության իմացությունը դիտվում էր որպես հանցագործություն: Ինչպես նկատել է Աքվինացին, մարդու կյանքի իմաստը երջանկությունն է, որին մարդը հասնում է Աստծո հայեցողության և ճանաչման միջոցով: Սերը, հավատը և հույսը առ Աստված մարդկային կյանքի վերջնական նպատակներն են: Այս իմաստով միջնադարյան միտքը բնութագրվում է կրոնական մտածողությամբ, նրա զարգացմամբ ու կախվածությամբ կրոնկան գաղափարախոսությունից:

Իրոք, միջնադարում մարդիկ հանդես էին գալիս կրոնական էակի դերում, որովհետև կտրված էին քաղաքական կյանքից, պետական իշխանությանը մասնակցելու հնարավորությունից: Շատ երկրներում եկեղեցին կանգնած էր պետության գլուխ, իսկ եկեղեցականները և հոգևորականները վարում էին կառավարման բոլոր օղակների գործունեությունը: Հասարակակն-քաղաքական, տնտեսական ու մշակույթային ոլորտները կարգավորում էին եկեղեցական դոկտրինաներով: Մարդիկ ընտրեկու իրավունք չունեին, հավասար ու սոցիալապես ազատ չէին: Իհարկե, եղել են նաև բացառություններ: Այսպես, օրինակ, 12-րդ դարի կեսերին հին ռուսական պետությունը տրոհվում է առանձին իշխանությունների: Դրանցից Նովգորոդյան և Պսկովյան երկրները դառնում են հանրապետություններ: Նովգորոդի հանրապետությունում գերագույն իշխանությունը պատկանում էր ժողովրդական ժողովին` Վեչեին: Վերջինս էր ընտրում պետական իշխանության երեք մարմինները` պոսադնիկ, որը վարում էր հանրապետության ընդհանուր գործերը, հազարապետ, որը աշխարհազորի պետն էր, և քաղաքային բնակչության ղեկավար ու եպիսկոպոս` եկեղեցու գլխավորը: Վեչեն էր որոշում նաև իշխանին ծառայության հրավիրելու հարցը, կնչպես նաև հանրապետության վոլոստները կառավարող մարդկանց: Առանց պոսադնիկի գիտության չէր կարելի հանրապետության տարածքում հողեր բաժանել և գյուղեր ձեռք բերել: Այսպիսին էր նաև Պսկովի հասարակական-քաղաքական կարգը: Ուրեմն միանշանակ չի կարդլի պնդել, որ միջնադարում մարդիկ սոսկ կրոնական էակներ են եղել: Այդուհանդերձ, միջնադարում  ացարձակ մեծամասնությամբ օտարված լինելով երկրների հասարակակն-քաղաքական կյանքից` մարդիկ եղել են կրոնական էակի կարգավիճակում:

Կրոնական աշխարհընկալմանը վճռական հարված հասցրին Վերածնության դարաշրջանի մտածողները: Վերջիններս առաջադրեցին այան գաղափարը, որ մարդկային բանականությունը, խառնվածքը տիրապետում են ինքնաբավ արժեքների: Իրենց գաղափարները հիմնավորելու համար դիմում են անտիկ աշխարհի մտածողներին, ընկալում մարդու և բնության գեղեցկության ներդաշնակության վերաբերյալ նրանց տեսակետները, ընդունում, որ պետական իշխանությունն անկախ է կրոնական ու եկեղեցական ազդեոցությունից և բոլորովին անկախ հաստատություն է:

ì»ñ³ÍÝáõÃÛ³Ý ¹³ñ³ßñç³ÝáõÙ Ù³ñ¹Á ·Ý³Ñ³ïíáõÙ ¿ñ áã û ͳ·Ù³Ùµ, ÏáãáõÙáí, ³ëïÇ׳ݳϳñ·áí, ³ÛÉ ³Ýѳï³Ï³Ý áñ³Ïáí, ³ÏïÇíáõÃÛ³Ùµ, í»ÑáõÃÛ³Ùµ áõ ³½ÝíáõÃÛ³Ùµ, Çñ ·áñÍ»ñáí ¨ ÙïáñáõÙÝ»ñáí: ²ÝѳïÇ ³ñÅ»ùÝ»ñÇó Ù»ÏÁ ѳٳñí»ó ù³Õ³ù³óÇáõÃÛáõÝÁ, ÁݹѳÝáõñÇ µ³ñûñáõÃÛ³ÝÁ ͳé³Û»ÉÁ: гí³ë³ñáõÃÛáõÝÁ ¨ ×ßÙ³ñïáõÃÛáõÝÁ ¹³ñÓ³Ý ³ÝѳïÇ ³½³ïáõÃÛ³Ý »ñ³ßËÇùÁ: سñ¹Á ÏñáÝ³Ï³Ý ¿³ÏÇó ³ëïÇ׳ݳµ³ñ ³½³ïíáõÙ ¿ñ Ïñáݳǹ»³ÉÇëï³Ï³Ý ³ß˳ñÑÁÝϳÉáõÙÇó ¨ ¹³éÝáõÙ ¿ñ ³Ýѳï³Ï³ÝáõÃÛáõÝ:

ø³Õ³ù³Ï³Ý ÏÛ³ÝùáõÙ ³é³í»É³å»ë ϳñ¨áñíáõÙ ¿ Ù³ñ¹-³ÝѳïÇÝ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç Ý»ñ·ñ³í»Éáõ ÑÇÙݳѳñóÁ: ´³ÝÝ ³ÛÝ ¿, áñ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ ³åñáõÙ »Ý áã û ½³Ý·í³ÍÝ»ñÁ, ³ÛÉ ³Ýѳï Ù³ñ¹ÇÏ` Çñ»Ýó ߳ѻñáí, Ýå³ï³ÏÝ»ñáí, Ùïù»ñáí áõ ½·³óáõÙÝ»ñáí, ÇÝãå»ë ݳ¨ ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ѳëï³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, å»ïáõÃÛáõÝÁ: ø³Õ³ù³Ï³Ý Çß˳ÝáõÃÛáõÝÁ å³ïϳÝáõÙ ¿ ÅáÕáíñ¹ÇÝ: ²Ûë ³éÝãáõÃÛ³Ùµ ÐÐ ë³Ñٳݳ¹ñáõÃÛáõÝáõÙ ÝßíáõÙ ¿, áñ §ÅáÕáíáõñ¹Ý Çñ Çß˳ÝáõÃÛáõÝÝ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ ¿ ³½³ï ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ѳÝñ³ùí»Ý»ñÇ, ÇÝãå»ë ݳ¨ å»ï³Ï³Ý ¨ ï»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ áõ å³ßïáݳï³ñ ³ÝÓ³Ýó ÙÇçáóáí¦:

àñå»ë½Ç Ù³ñ¹-³ÝѳïÁ ¹³éݳ ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏÛ³ÝùÇ ³ÏïÇí Ù³ëݳÏÇó, ³ÝÑñ³Å»ßï ¿

³) ëï»ÕÍ»É µáÉáñ ³ÝÑñ³Å»ßï å³ÛÙ³ÝÝ»ñÁ, áñå»ë½Ç Ù³ñ¹ÇÏ ³Ýϳßϳݹ ¹ñë¨áñ»Ý Çñ»Ýó ϳñáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÁ

µ) ³å³Ñáí»É ³ÝѳïÇ µ³½Ù³ÏáÕÙ³ÝÇ ½³ñ·³óáõÙÁ

·) ëï»ÕÍ»É Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý ÅáÕáíñ¹³í³ñ³Ï³Ý ѳٳϳñ·:гÛïÝÇ ¿, áñ ϳé³í³ñÙ³Ý ³íïáñÇï³ñ, í³ñã³Ññ³Ù³Û³Ï³Ý ѳٳϳñ·Á Ù³ñ¹Ï³Ýó ûï³ñáõÙ ¿ñ Çß˳ÝáõÃÛáõÝÇó, ³é³ç µ»ñáõÙ Ù»Ïáõë³óí³ÍáõÃÛáõÝ, Ïïñáõ٠ϳé³í³ñÙ³Ý ³å³ñ³ïÁ ÅáÕáíñ¹Çó: ØÇÝã¹»é ÅáÕáíñ¹³í³ñ³ÏÝ Ï³ñ·»ñÇ å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ Ñݳñ³íáñ ¿ ¹³éÝáõÙ ÁݹɳÛÝ»É ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏÛ³ÝùÇÝ Ù³ñ¹Ï³Ýó Ù³ëݳÏóáõÃÛ³Ý ßñç³ÝÁ

¹) Ù³ñ¹Ï³Ýó ù³Õ³ù³Ï³Ý Ù³ëݳÏóáõÃÛáõÝÁ å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ Ýñ³Ýó ߳ѻñáí ¨ å³Ñ³ÝçÙáõÝùÝ»ñáí: Àݹ áñáõÙ ³ÝѳïÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý Ù³ëݳÏó»É ù³Õ³ù³Ï³Ý Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ` »ÉÝ»Éáí ÇÝãå»ë ѳÙÁݹ³Ýáõñ, ³ÛÝå»ë ¿É ³Ýѳï³Ï³Ý ߳ѻñÇó:

سñ¹áõó ¹áõñë ¨ Ù³ñ¹áõó ³ÝÏ³Ë ã»Ý ϳñáÕ ÉÇÝ»Ý ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝ ¨ ù³Õ³ù³Ï³Ý ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ: ø³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ ³é³çÇÝ Ñ»ñÃÇÝ ëáóÇ³É³Ï³Ý »ñ¨áõÛà ¿, ѻﻨ³µ³ñ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ù»ç ù³Õ³ù³óÇÝ»ñÇ ³ÏïÇíáõÃÛáõÝÁ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³ÝÁ ѳÕáñ¹áõÙ ¿ Ï»Ýë³Ï³Ý µáí³Ý¹³ÏáõÃÛáõÝ: ÐÇÙݳѳñóÁ ùÝݳñÏ»ÉÇë ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ Ëáõë³÷»É »ñÏáõ ͳÛñ³Ñ»ÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇó: ²é³çÇÝÝ ³ÛÝ ¿, áñ Ù³ñ¹-³ÝѳïÁ ÝáõÛݳóíáõÙ ¿ ù³Õ³ù³Ï³Ý ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý ËÙµ»ñÇ Ñ»ï ¨ ï³ññ³ÉáõÍíáõÙ Ýñ³Ýó Ù»ç: ºñÏñáñ¹Á µ³ó³ñӳϳóÝáõÙ ¿ ³ÝѳïÇ ù³Õ³ù³Ï³Ý ¹»ñÁ, áñÇ Ñ»ï¨³Ýùáí ³ÝѳïÁ ¹³éÝáõÙ ¿ ³ÙµáÕç ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏÛ³ÝùÇ Ï»ñïáÕÁ: ²Ûëï»Õ ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ ѳëÏ³Ý³É ³ÝѳïÇ ¨ ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý µ³ñ¹ ÷áËϳå³Ïóí³ÍáõÃÛáõÝÁ:

²ÝѳïÇ ï»ÕÇ ¨ ¹»ñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É ³ñ¹Ç ù³Õ³ù³·Çï³Ï³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ³é³ç³¹ñíáõÙ »Ý ÙÇ ù³ÝÇ ï»ëáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝóÇó ³é³í»É³å»ë ϳñ¨áñáõÙ »Ý ³½³ï³Ï³Ý, Ù³ñùëÇëï³Ï³Ý, ùñÇëïáÝ»³Ï³Ý, ÅáÕáíñ¹³í³ñ³ÏÝ, ¿ÉÇï³ñǽÙÇ ¨ éáõë³Ï³Ý ѳٳ۳Ýù³ÛÇÝ ï»ëáõÃÛáõÝÝ»ñÁ:

1.    ²½³ï³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ÑÇÙùáõÙ ÁÝÏ³Í »Ý, ³é³ÝÓÇÝ í»ñóñ³Í, ³Ý³Ñ³ïÇ ÇÝùݳñŨáñáõÙÁ ¨ Çñ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ å³ï³ë˳ݳïíáõÃÛáõÝÁ, Ù³ëݳíáñ ë»÷³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñÁ` áñå»ë ³Ýѳï³Ï³Ý ³½³ïáõÃÛ³Ý ³ÝÑñ³Å»ßï å³ÛÙ³Ý, ³½³ï ßáõϳÛÇ, Ùñó³ÏóáõÃÛ³Ý ¨ Ó»éÝ»ñ»óáõÃÛ³Ý, Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³½³ïáõÃÛ³Ý,   Çß˳ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ï³ñ³Ýç³ïÙ³Ý, ѳϳÏßé»ÉÇáõÃÛ³Ý ¨ ½ëåÙ³Ý, Çñ³í³Ï³Ý å»ïáõÃÛ³Ý, ³ÝѳïÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ ¨ ³½³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ѳÙÁݹ³Ýáõñ ÁÝïñ³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÇ ëϽµáõÝùÝ»ñÁ:

2.    سñùëÇëï³Ï³Ý ï»ëáõÃÛáõÝÁ »ÉÝáõÙ ¿ Ýñ³ÝÇó, áñ Ù³ñ¹Á, ³ÝѳïÁ ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ÙµáÕçáõÃÛáõÝ ¿, Áëï áñÇ ³åñ»É ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ù»ç ¨ ³½³ï ÉÇÝ»É Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛáõÝÇó Ñݳñ³íáñ ã¿: ²ÝѳïÇ ù³Õ³ù³Ï³Ý Ù³ëݳÏóáõÃÛáõÝÁ å³ï׳鳵³ÝíáõÙ ¿ ·É˳íáñ³å»ë ¹³ë³Ï³ñ·³ÛÇÝ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áñáß³ÏÇ ïÇåáí, ¹³ë³Ï³ñ·³ÛÇÝ ß³Ñ»ñáí ¨ å³Ñ³ÝçÝ»ñáí:

3.    øñÇëïáÝ»³Ï³Ý ѳۻó³Ï³ñ·Ç ÑÇÙùáõ٠ϳñ»ÉÇ ¿ ³é³ÝÓݳóÝ»É »ñ»ù ϳñ¨áñ ÏáÕÙ.

³) ÁݹáõÝ»É, áñ Ù³ñ¹Á Ñá·¨áñ ¨ ³ëïí³Ë³ÛÇÝ Í³·Ù³Ý »½³ÏÇ ³ñÅ»ù ¿

µ) ѳٻñ³ßËáõÃÛáõÝ, áñÁ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ Ñá·³ï³ñáõÃÛ³Ý Ù³ñ¹Ï³Ý, ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý ¨ å»ïáõÃÛ³Ý Ýϳïٳٵ

·) å»ïáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó û·ÝáõÃÛáõÝ Ï³ñÇù³íáñÝ»ñÇÝ:

²Ûë ѳۻó³Ï³ñ·áõÙ µ³ó³Ï³ÛáõÙ ¿ ³ÝѳïÇ`áñå»ë ù³Õ³ù³Ï³Ý ëáõµÛ»ÏïÇ, ù³Õ³ù³Ï³Ý Ù³ëݳÏóáõÃÛ³Ý ¨ ³ÛÉ Ñ³ñó»ñÇ ùÝݳñÏáõÙÁ:

4.    ÄáÕáíñ¹³í³ñ³Ï³Ý ï»ëáõÃÛáõÝÁ »ÉÝáõÙ ¿ Ýñ³ÝÇó, áñ ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý-ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏÛ³ÝùÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ÅáÕáíñ¹Ç Ó»éùáí ·»ñÍÇ Ïáã³Í ϳé³í³ñáõÃÛáõÝÝ ¿, áñÇ ·»ñ³·áõÛÝ Çß˳ÝáõÃÛáõÝÁ íëï³Ñí³Í ¿ ÅáÕáíñ¹ÇÝ ¨ áõÕÕ³ÏÇáñ»Ý Çñ³·áñÍíáõÙ ¿ Ýñ³ ÏáÕÙÇó ³½³ï ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ ÁÝïñí³Í ·áñÍÇãÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó: سñ¹Ï³Ýó ëáóÇ³É³Ï³Ý ³ÏïÇíáõÃÛ³Ý Ó¨»ñÇó Ù»ÏÁ áõÕÕí³Í ¿ Çß˳ÝáõÃÛ³Ý ÷á÷áËÙ³ÝÁ, å³Ñå³ÝÙ³ÝÁ ¨ ³Ùñ³åݹٳÝÁ:

5.    ¾ÉÇï³ñǽÙÇ ï»ëáõÃÛáõÝÁ ù³Õ³ù³Ï³Ý ·áñÍÁÝóóÝ»ñÁ µ³ó³ïñáõÙ ¿ ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Éǹ»ñÇ, ù³Õ³ù³Ï³Ý ¿ÉÇé³ÛÇ, ³é³çÝáñ¹Ç ϳ٠ѳïáõÏ ÁÝïñáíÇ Ù³ñ¹Ï³Ýó Ñ»ÕÇݳÏáõÃÛ³Ùµ ¨ ³Ýѳï³Ï³ÝáõÃÛ³Ùµ:

6.    èáõë³Ï³Ý ѳٳÛÝù³ÛÇÝ ï»ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ³ÝóϳóíáõÙ ¿ ³ÛÝ ÙÇïùÁ, áñ ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý ¿³Ï³Ý ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ÏÛ³ÝùÇ Ï³ñ·³íáñÙ³Ý ¨ ³ß˳ñÑÁÝϳÉÙ³Ý í»ñ³µ»ñÛ³É èáõë³ëï³ÝáõÙ ¨ ²ñ¨ÙáõïùÇ »ñÏñÝ»ñáõÙ: ²í»ÉÇÝ, ÝßíáõÙ ¿, áñ ²ñ¨ÙáõïùáõÙ ïÇñ³å»ïáÕÝ ³Ýѳï³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ ¿, ÇëÏ èáõë³ëï³Ýáõ٠ѳٳٳñ¹Ï³ÛÇÝ ½·³óÙáõÝùÝ»ñÁ:

²ÝѳïÇ ù³Õ³ù³Ï³Ý Ù³ëݳÏóáõÃÛáõÝÁ ѳë³ñ³Ï³ÏÝ ÏÛ³ÝùÇÝ å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ ù³Õ³ù³Ï³Ý ѳٳϳñ·Ç ïÇåáí: ºÃ» ѳٳϳñ·Á µ³ó ¿` ÅáÕáíñ¹³í³ñ³Ï³Ý, ³å³ ëï»ÕÍíáõÙ »Ý µáÉáñ å³ÛÙ³ÝÝ»ñÁ, áñå»ë½Ç ³Ù»Ý ³Ýѳï ÇÝùÝáõñáõÛÝ Ù³ëݳÏóÇ ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏÛ³ÝùÇÝ: ö³Ï ѳٳϳñ·»ñáõÙ, áã ÅáÕáíñ¹³í³ñ å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ³éϳ ¿ ËÇëï ÑëÏáÕáõÃÛáõÝ ù³Õ³ù³óÇÝ»ñÇ ù³Õ³ù³Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý íñ³:

²ÝѳïÇ ù³Õ³ù³Ï³Ý ³ÏïÇíáõÃÛ³Ý ¨ ù³Õ³ù³Ï³Ý Ù³ëݳÏóáõÃÛ³Ý ÇÙ³ëïáí ï³ñµ»ñíáõÙ »Ý Ýñ³ ³é³ÝÓÇÝ ïÇå»ñÁ.

1.   Անհատը, որպես հասարակության անդամ և քաղաքացի, որը օտարված է քաղաքական գործունեությունից և բացասական վերաբերմունք ունի քաղաքականության նկատմամբ: Այս դեպքում նա կարող է լինել միայն քաղաքականության օբյեկտ, և գերիշխողը անտարբերությունն է քաղաքականության նկատմամբ: Վերջինս արտահայտվում է երկու ձևով. մի դեպքում կարող է լինել սոցիալական տերզարգացվածության արդյունք, մյուս դեպքում՝ կաչող է և կեղծ լինել՝ ընդունելով բողոքի ձև անհեռատես քաղաքականության նկատմամբ:

2.   Անհատը,  որպես հասարակական կազմակերպություն, զանգվածային շարժումների և այլ կազմակերպությունների անդամ, որը հետաքրքրվում է քաղաքական հարցերով, ունի իր կարծիքը այս կամ այն իրադարձության նկատմամբ: առաջանում է միջնորդավորված ներգրավվածությամբ անհատի տիպը:

3.   Ավելի ամբողջական անհատի տիպ է քաղաքական կուսակցության անդամը: Ընդունելով կուսակցության ծրագիրը և կանոնադրությունը՝ մարդիկ իրենց ժամանակի զգալի մասըծառայեցնում են քաղաքական գործունեությանը: Այսպես ձևավորվում ե քաղաքական ակտիվ անհատի տիպը:

4.   Անհատը, որպես հասարակական-քաղաքական գործիչ: Դրանք են նշանավոր գրողները, գիտության և մշակույթի գործիչները,որոնք իրենց հանրաճանաչությամբ ներգրավվում են պաշտոնական քաղաքականության մեջ,որպես ընդդիմախոսներ կամ համաղոհներ:

5.   Անհատը, որպես պրոֆեսիոնալ քաղաքական, հասարակական-քաղաքական գործիչ, որի համար քաղաքական գործունեությունը զբաղմունքներից գլղավորն է:

6.   Անհատր բարձրագույն տիպը քաղաքական ղեկավարն է, քաղաքական լիդերը. քաղաքական, գաղափարական, ֆորմալ և ոչ ֆորմալ կազմակերպությունների ղեկավարÝ»ñÁը:

 Այսպիսով, անհատի ամեÝ մի մակարդակ ըÝդգրկում է նախորդ մակարդակը: Այսպես, պրոֆեսիոնալ քաղաքական ղեկավարը` լիդերը, չի դադարում հասարակության անդամ կամ քաղաքացի լինելուց, որևէ կազմակերպության կամ որևէ անդամ լինելÇë: Առանձին դեպքերում անհատի ապաքաղաքական և պասիվ տիպերը հանդես են գալիս, որպես քաղաքական օբյեկտ և այդ հատկությամբ իսկապես կարող են հանդիսանալ բազա տարբեր, այդ թվում՝ հետադիմական, քաղաքական մանիպուլյացիաների համար:

àõß³¹ñáÃÛáõÝ ¹³ñÓÝ»Ýù ³ÝѳïÇ Ï³éáõóí³Íù³ÛÇÝ ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ: ²ÛÝ µ³Å³ÝíáõÙ ¿ »ñ»ù ËÙµÇ` Ï»Ýë³µ³Ý³Ï³Ý, Ñá·»µ³Ý³Ï³Ý ¨ ëáódzɳϳÝ:

1.    λÝë³µ³Ý³Ï³Ý ٳϳñ¹³ÏÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó »Ý ųé³Ý·³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ, ë»éÁ, ï³ñÇùÁ, ³éáÕç³Ï³Ý íÇ׳ÏÁ ¨ ³ÛÉÝ: î³ñÇùÁ ù³Õ³ù³Ï³Ý ·áñÍÁÝóóÝ»ñáõÙ ¿³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ áõÝ»óáÕ ·áñÍáÝ ¿: Þ³ï »ñÏñÝ»ñáõÙ ù³Õ³ù³Ï³Ý ѳëáõÝáõÃÛáõÝÁ ¨ å³ïí³íáñ ï³ñÇùÁ ÑëÏ³Û³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý ù³Õ³ù³Ï³Ý åñ³ÏïÇÏ ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝáõÙ: ²ÛÝáõѳݹ»ñÓ, ï³ñÇùÝ ³é³çÇÝ Ñ»ñÃÇÝ Ï»ëݳµ³Ý³Ï³Ý µÝáõó·Çñ ¿ ¨ ù³Õ³ù³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ ãáõÝÇ: ´³Ûó ³ÝѳïÇ ï³ñÇù³ÛÇÝ ïíÛ³ÉÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý Ó»éù µ»ñ»É ù³Õ³ù³Ï³Ý Ýñµ»ñ³Ý·Ý»ñ ù³Õ³ù³Ï³Ý Ùß³ÏáõÛÃÇ, ³í³Ý¹áõÛÃÝ»ñÇ, ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý å³Ñ³ÝçÙáõÝùÝ»ñÇ ³½¹»óáõÃÛ³Ý Ý»ñùá: ²ÝѳïÇ Ï»Ýë³µ³Ý³Ï³Ý ٳϳñ¹³ÏÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ »Ýóϳ »Ý ëáódzÉ-ù³Õ³ù³Ï³Ý ÙÇç³í³ÛñÇ áõųÛÇÝ ¹³ßï»ñÇ ³½¹»óáõÃÛ³ÝÁ, µÝáõÃÛ³Ý ûñ»ÝùÝ»ñÇÝ ¨ ѳïϳå»ë ųé³Ý·³Ï³ÝáõÃÛ³ÝÁ: ÆëÏ í»ñçÇÝë áã ÙÇßï ¿ ϳÛáõÝ: ¶³ñ»·ÇÝ ÜŹ»ÑÁ Ýᯐ ¿.§²Ù»Ý ³Ýѳï Çñ ݳ˳ѳÛñ»ñÇ ÏÍÇÏÝ ¿, áñáí ݳ˳ѳÛñ»ñÇ ½áñáõûݳϳÝáõÃÛáõÝÁ ÷á˳ÝóíáõÙ ¿ ³ÝѳïÇÝ` áñå»ë Ï»Ýë³Ï³Ý ϳñáÕáõÃÛáõÝ: ØݳÉáí Ùßï³Ñ³Õáñ¹ ó»ÕÇ ·»ñ³·áõÛÝ áõÅ»ñÇÝ` ݳ` ³ÝѳïÝ, ³åñ»óÝáõÙ ¿ ó»ÕÇ Ñ³íÇï»Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÝ»ñÁ¨ Ñ»Ýó ¹ñ³Ýáí ¿É Ýå³ëïáõÙ Çñ Ñá·»Ï³Ý ÇÝùݳÑëϳ۳óáõÙÇݦ:

سճù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç áã å³Ï³ë Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ áõÝÇ ë»éÁ: γݳÛù Ù»Í ¹»ñ »Ý ˳ճó»É ¨ ³ÛÅÙ ¿É ˳ÕáõÙ »Ý ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç:

2.    Ðá·»µ³Ý³Ï³Ý ٳϳñ¹³ÏÇ µÝáõó·ñÇãÝ»ñÝ »Ý ϳÙùÁ, Ñáõ½³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ, ÑÇßáÕáõÃÛáõÝÁ, ÁݹáõݳÏáõÃÛáõÝÁ, Ùï³ÍáÕáõÃÛáõÝÁ, µÝ³íáñáõÃÛáõÝÁ ¨ ³ÛÉÝ: ²Ûë ï³ññ»ñÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÁ áñáß³ÏÇ ³½¹»óáõÃÛáõÝ ¿ áõÝ»ÝáõÙ Ù³ñ¹áõ ù³Õ³ù³Ï³Ý ·Çï³ÏóáõÃÛ³Ý ¨ í³ñù³·ÍÇ íñ³:

3.    êáóÇ³É³Ï³Ý ËÙµÇ Ù»ç ÙïÝáõÙ »Ý Ñá·¨áñ ³ñÅ»ùÝ»ñÁ, Ýå³ï³ÏÁ, ³ß˳ñѳ۳óùÁ, ¹ÇñùáñáßáõÙÁ ¨ ³ÛÉÝ: ÄáÕáíñ¹³í³ñ³Ï³Ý ³ñÅ»ùÝ»ñÁ, ÇÝãåÇëÇù »Ý` ù³Õ³ù³óÇÝ»ñÇ É³ÛÝ ßñç³ÝÝ»ñÇ Ù³ëݳÏóáõÃÛáõÝÁ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³ÝÁ, Ë³Õ³Õ ·áÛ³ÏóáõÃÛáõÝÁ, ëáóÇ³É³Ï³Ý ³ñ¹³ñáõÃÛáõÝÝ áõ ѳí³ë³ñáõÃÛáõÝÁ, ÇÝï»ñݳóÇáݳÉǽÙÁ, Çñ»Ýó áõÕÕí³ÍáõÃÛ³Ùµ ѳϳ¹Çñ »Ý ³Ýѳï³å³ßïáõÃÛ³ÝÁ, ߳ѳéáõÃÛ³ÝÁ, ÁÝã³ù³ÕóáõÃÛ³ÝÝ áõ ßáíÇÝǽÙÇÝ, ݳóÇáݳÉǽÙÇÝ: Àݹ áñáõÙ ù³Õ³ù³Ï³Ý ·áñÍÁÝóóÝ»ñáõÙ ³ÝѳïÁ å»ïù ¿ ϳñáճݳ ï³ñµ»ñ³Ï»É ¨ µ³ó³Ñ³Ûï»É Çñ³Ï³Ý ³ñÅ»ùÝ»ñÁ áã Çñ³Ï³Ý, Ï»ÕÍ ³ñÅ»ùÝ»ñÇó:

ø³Õ³ù³Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ù»ç Ñ³×³Ë ³é³ÝÓݳóíáõÙ »Ý ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³ÝÁ Ù³ëݳÏó»Éáõ ¹ñ¹³å³ï׳éÝ»ñÁ, áñáÝù µ³í³ñ³ñíáõÙ »Ý ³Û¹ Ù³ëݳÏóáõÃÛ³Ùµ, Ýå³ï³ÏÁ, ³ñÅ»ùÝ»ñÁ ¨ ǹ»³ÉÁ, áñáÝó ßÝáñÑÇí ³ÝѳïÁ ¹³éÝáõÙ ¿ ù³Õ³ù³Ï³Ý ³ÙµáÕçÇ ÙÇ Ù³ëÁ, Ñáõ½³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ ¨ ïñ³Ù³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝù ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ »Ý Ýñ³ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ù»ç, ·Çï»ÉÇùÝ»ñÁ, ï»Õ»Ï³óí³Í ÉÇÝ»ÉÁ, ϳñÍÇùÝ»ñÁ, áñáÝù ݳ ï³ñ³ÍáõÙ ¿:

º½ñ³Ñ³Ý·áõÙ

ÐÇÙݳѳñóÁ ùÝݳñÏ»ÉÇë Ñ³×³Ë ëáóÇ³É³Ï³Ý ÙÇç³í³ÛñÇÝ ¨ å³ïÙ³Ï³Ý å³ÛÙ³ÝÝ»ñÇÝ »Ýù í»ñ³·ñáõÙ ³ÝѳïÇ Ó¨³íáñÙ³Ý, Ýñ³ ·Çï³ÏóáõÃÛ³Ý, í³ñù³·ÍÇ, ϳÝËáñáßÙ³Ý ÙÇ³Ï ¹»ñÁ: Æñ³Ï³ÝáõÙ Ù³ñ¹Á Ù»Ï ³ÙµáÕçáõÃÛáõÝ ¿, ѻ勉µ³ñ ݳ »Ýóϳ ¿ ¨° ëáódzÉ-ù³Õ³ù³Ï³Ý ÙÇç³í³ÛñÇ áõųÛÇÝ ¹³ßï»ñÇ ³½¹»óáõÃÛ³ÝÁ, ¨ ° µÝáõÃÛ³Ý ûñ»ÝùÝ»ñÇÝ` Ù³ëݳíáñ³å»ë` ųé³Ý·³Ï³ÝáõÃÛ³ÝÁ: ÆëÏ Å³é³Ý·³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ ÙÇ ù³ÝÇ ë»ñáõݹݻñÇ ÁÝóóùáõÙ Ó¨³íáñí³Í ÉÇÝ»Éáí ×ÝßáõÙÝ»ñÇ, ѳñÓ³ÏáõÙÝ»ñÇ, å³ï»ñ³½ÙÝ»ñÇ, É׳óÙ³Ý å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ áã ÙÇßï ϳñáÕ ¿ ϳÛáõÝ ÉÇÝ»É: Ü»ñϳÛáõÙë ³ÝѳïÁ ù³Õ³ù³Ï³Ý³óíáõÙ ¿, µ³Ûó ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ å³Ñ³ÝçáõÙ ¿ Ýáñ ï»ë³ÏÇ ³Ýѳï` ³ÏïÇí ù³Õ³ù³óÇ, áñÁ ϳñáÕ ¿ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý å³ï³ë˳ݳïíáõÃÛáõÝ Ïñ»É ¨ ÁݹáõÝ»É ÇÝùÝáõñáõÛÝ áñáßáõÙÝ»ñ:

²ÕµÛáõñÝ»ñ`

ø³Õ³ù³·ÇáõÃÛ³Ý áõë-Ó»éݳñÏ ´àôÐ-»ñÇ Ñ³Ù³ñ

ÐÐ ê³Ñٳݳ¹ñáõÃÛáõÝ, ºñ¨³Ý, 1995 Ãí.

¶. ÜŹ»Ñ, §Ð³í³ï³Ùù¦, ºñ¨³Ý, 1991 Ãí.