Վահան Տերյան

1885

Փետրվարի 9-ին (նոր տոմարով) Ջավախքի Ախալքալաքի գավառի Գանձա գյուղի քահանա Սուքիաս Տեր- Գրիգորյանի բազմանդամ ընտանիքում ծնվեց 11-րդ զավակ Վահանը` ապագա բանաստեղծ Վահան Տերյանը: 

1892

Տեր Սուքիասը ծաղիկ հիվանդության վկայականի համար տեղեկանք վերցնելու նպատակով 1892-ին 7 տարեկան Վահանին տանում է Ախալքալաք: Տերյանն առաջին անգամ ծառ է տեսնում:

1895

Նա սկզբնական կրթությունը ստացել է գյուղի դպրոցում: Առաջին ուսուցիչը եղել է թելավցի, բարձրագույն կրթությամբ Նիկողայոս Խեչոյանը, որի մասին հաճելի հիշողություններ է պահպանել Տերյանը:

Սեպտեմբերին ընդունվում է Ախալքալաքի դպրոց: Հունվարյան արձակուրդներին գյուղ է գալիս, կտրականապես հրաժարվում է շարունակել ուսումը` խիստ հիասթափված քաղաքի մթնոլորտից:

Դեռևս 1890 եւ 1895 թվականներին Տեր Սուքիասը դիմած է լինում որդուն` Վահան Տեր-Գրիգորյանին` Լազարյան Ճեմարանում ընդունվողների ցանկում գրանցելու:

1896 թ. մարտ ամսին Թիֆլիսի առաջին գիմնազիա ընդունվելու համար քննություններ է հանձնում (այս մասին տեղեկանք կա): Հայտնի է նաև, որ երկու տարի եղել է Թիֆլիսում` Արամ եղբոր հետ, մինչև Լազարան Ճեմարանից ստացված գրությունը:

1899

Համաձայն Լազարյան Ճեմարանի վարչության գրության` ստացված հունիսի 2-ին. «Հերթը հասնելու հետևանքով պատիվ ունեմ խոնարհաբար խնդրել Ձեզ, այս տարվա օգոստոսի 12-ին ինստիտուտ հասցնել Ձեր որդի Վահան Տեր-Գրիգորյանին … քնննությունները հանձնելու…»:

Լազարյան Ճեմարանի արխիվում պահպանված մի գործում գրված է. «Մայրաքաղաքի հայկական եկեղեցիների թոշակառու Տեր-Գրիգորյան Վահան: Ծնվել է 1885 թվականի հունվարի 28-ին: Ընդունվել է երրորդ դասարան 1899 թվականի օգոստոսի 14-ին»:

1902 — 1903

Վահան Տեր- Գրիգորյանը մի քանի ընկերների հետ (Ցոլակ Խանզադյան, Պողոս Մակինցյան, Օնիկ Օհանջանյան, Մելքոն Քարամյան ) Ճեմարանում հրատարակում է «Հույս» ձեռագիր թերթը: «Թերթում Վահանը հիմնականում գրում է խմբագրական և առաջնորդող հոդվածներ: Նրան էր հատկացված նաև պոեզիայի բաժինը, որտեղ նա զետեղում է իր բանաստեղծությունները»,- հիշում է Մ. Քարամյանը: «Հույս»-ի էջերում Վահանը հանդես է եկել Շվին, Volo եւ այլ կեղծանուններով:

1903թ.-ի ապրիլի 7-ին Մոսկվայից Տերյանը առաջին նամակը գրում է քրոջը` Նաշոյին (Նախշուն Տեր-Գրիգորյան-Սիմոնյանին). «Ես ողջ եւ առողջ եմ և ցանկանում եմ ձեր բոլորի առողջությունը»:

Մայիսին Լազարյան ճեմարանի 6-րդ դասարանի սան Վահանը դժվարությամբ միջոցներ է հայթայթում և գալիս է տեսնելու հիվանդ մորը: Պարտքերի գնով վերադառնում է Մոսկվա: Հոկտեմբերին մահանում է Վահանի մայրը` Յուղաբեր Տեր-Գրիգորյանը: Վահանը ծանր է տանում մոր կորուստը: Հետագայում նրա հիշատակին է նվիրում մի քանի բանաստեղծություններ: Գրում է նաև «Էլեգիան» եւ «Անծանոթ աղջկան»:

1904

Մարտ ամսին Ավ. Իսահակյանն այցելում է Լազարյան ճեմարան: Հիշում է. «Ինձ շրջապատեցին մի քանի ուսանող աշակերտներ, որոնց մեջ էր Վահանը: Բոլորն ինձ հարցեր էին տալիս և հարցերիս պատասխանում: Վահանը լուռ ու անխոս հետևում էր մեզ` աչքը վրայիցս չհեռացնելով: Երբ խոսք էի ուղղում նրան, կարմրում էր ու շփոթվում: Մնաք բարին` Վահանը ձեռքս ամուր սեղմեց եւ շշնջաց. «Շատ ուրախ եմ, որ Ձեզ տեսա»: Ես հրավիրեցի նրան ինձ մոտ»: Մի երկու օր հետո Վահանը ընկերոջ հետ այցելում է Ավ. Իսահակյանին, ցույց է տալիս մոմլաթե կազմով հաստ տետր, որի վրա դանակի ծայրով փորագրված էր. «Արիւն»: «Մի՞թե արյան բանաստեղծություններ ես գրում»,- հարցնում է: Ավ. Իսահակյանի տարակուսանքը փարատվում է, երբ վերջից կարդում է «Նիւր»: Ճեմարանի տեսուչ Վասիլ (Բարսեղ) Գասպարյանի դուստր Աննան կոչվում է նաեւ Նյուրա, ում նկատմամբ Տերյանը սեր է ունեցել:

Դեկտեմբերին Լազարյան ճեմարանի ուսուցիչների հանգանակած գումարով Վահանը մեկնում է Կուրսկի մարզ` տեսնելու ավագ եղբորը` Ղազարոսին, ուր ընտանիքով աքսորված էր նա:

1905

Փետրվարից ճեմարանում դասերը դադարում են: Մայիսին Վահանը մեկնում է Կովկաս: Ամռանը լինում է հայրենի Գանձայում: Մի շաբաթի չափ Վահանենց ընտանիքին հյուր է լինում Ավ. Իսահակյանը: Գանձայից ոչ հեռու, Ս. Հովհաննեսի մատուռում նրանք տեսնում են շրջակա գյուղերից վարդավառի ուխտի եկած գյուղացիներին: «Նայի~ր, — ասում է Վահանն ինձ,-հիշում է Իսահակյանը,-ա~խ, ի~նչ տխուր աչքեր ունեն մեր գյուղացիները, ինչ մտահոգ դեմքեր` արևով, անձրևով այրված ու բովված: Ի~նչ դառն աղքատություն է կաթում վրաներից, բայց ուրախանում են: Բայց ի՞նչ թախծոտ ուրախություն է այս: Իբրև թե ուրախ երգեր են երգում, բայց ինչ վիշտ ու մորմոք կա նրանց ուրախ երգերի մեջ: Դարերի տառապանքն է խոսում սրանց բերանով: Այս ժողովրդին մեր ինտելիգենցիան չի կարող հասկանալ, ու՞ր մնաց օտարը: Մեր նոր գրողներից Թումանյանը և դու, միայն երկուսդ եք զգում ժողովրդին: Ձեզանից հետո կամ նոր երգ պիտի ասել կամ պիտի լռել»:

Օգոստոսի 27-ից Վահանը Մոսկվայում է. շուտով քննություններ է տալու և պարապում է: Նոյեմբեր-դեկտեմբերին Լազարյանը փակվելու պատճառով Վահանը լինում է հայրենի Գանձայում: Դեկտեմբերի վերջին ընկերոջ` Պողոս Մակինցյանի հետ մեկնում են Շիրակի գյուղերը ` դաշնակցական քարոզչական աշխատանք տանելու ժողովրդի շրջանում. կարճ ժամանակ հետո հիասթափվում է դաշնակցությունից: Գրում է «Շիրակի դաշտերից», «Ինձ թաղեք, երբ կարմիր վերջալույսն է մարում», «Կարոտ», «Տխուր զրույց», «Հրաժեշտի խոսքերից», «Մթնշաղ», «Սենտիմենտալ երգ», «Անջատման երգ» և այլ բանաստեղծություններ:

1906

Հունվարի 9-ին Ալեքսանդրապոլից գրում է Սոնա Օտարյանին. «Ավետիք Իսահակյանին բավականին մոտ ծանոթացա: Նա շատ անկեղծ մարդ է և շիտակ, այնպես որ դա արդեն նրա համար մի մեծ պլյուս է : … Ավետիքը անմիջական զգացմունքի և տրամադրության մարդ է, և իզուր կլիներ նրա մեջ որոնել փիլիսոփայական մտքի որոշ սիստեմատիկական ուղղություն: Նրա բանաստեղծություններն էլ անմիջական զգացմունքի արտահայտություններ են»: Փետրվարին Վահանը Մոսկվայում է: Մայիսի վերջին ավարտում է Լազարյան ճեմարանը, ստանում հասունության վկայական: Ամռանը մնում է Մոսկվայում: Սուղ միջոցներով մի կերպ սենյակ է վարձում և աշխատանքի մտնում մի նոտարի մոտ` ամիսը 25 ռուբլի «ռոճիկով» (աշխատավարձով): Սակայն աշխատանքը «սաստիկ ծանր էր», շուտով թողնում է այն:

Օգոստոսին ընդունվում է Մոսկվայի համալսարանի պատմաբանասիրական ֆակուլտետի ռուսաց լեզվի և գրականության բաժինը: Դեկտեմբերի 3-ի ուշ գիշերին խուզարկում են Վահանի համեստ բնակարանը: Նրա մոտ գիշերում էր Օնիկ Օհանջանյանը: Թեև ոչինչ չեն գտնում, բայց երկուսին էլ ձերբակալում են: Դեկտեմբերի 13-ին Վահանին ազատում են, ընկերը մնում է բանտում` «իբրև քաղաքականապես վնասակար անձնավորություն», որին դատ է սպասվում:

Գրում է «Էստոնական երգ», «Աշնան երգ», «Սիրտս ցավում է անցած գնացած օրերիս համար», «Աշնան մեղեդի», «Հրաշք աղջկան», «Ցանկություն» և այլ բանաստեղծություններ: «Մուրճ» ամսագրի 7, 9, 11-12 համարներում տպագրվում է Վահան Տեր-Գրիգորյանի «Էլեգիա», «Էստոնական երգ», «Ինձ թաղեք, երբ կարմիր վերջալույսն է մարում», «Աշնան երգ» բանաստեղծությունները:

1907

Մայիսի սկզբին Մոսկվայից մեկնում է Բաքու. Ճանապարհին հիվանդանում է և ստիպված կանգ է առնում Մոզդոկում ավագ եղբոր` Ղազարոսի մոտ: Մայիսից հունիսի վերջերը Վահանը Բաքվում է` Ալ. Մյասնիկյանի մոտ: Օգոստոսին Գանձայում է: 29-ին Օնիկ Օհանջանյանին գրած նամակից. «… Եվ թախիծը .. Հենց որ իջնում է մթնշաղը, գյուղը լռում է, իջնում է իրոք գերեզմանային լռություն, որը երբեմն խախտվում է նաև շների հաչոցով: Թվում է, թե գերեզմանոցում ես ապրում: Ահա հենց այդ ժամանակ է, որ անտանելի ծանր է լինում, և հոգիդ պարուրում է ճմլող, կուրծքդ ցավելու աստիճանի սեղմող թախիծը: Եվ թվում է` գիշերը վերջ չունի: Լույսի, որևէ ձայնի խելահեղ տենչը համակում է քեզ, և վախենում ես սեփական ձայնիցդ: Թախի~ծ: Անդրշիրիմյան լռություն: Անվախճան գիշեր… Ի~նչ կտայի մի անսպասելի մտերմիկ ողջույնի, հարազատ ձայնի մի հնչյունի համար… Դու երջանիկ ես, Օնի’, դու քույր ունես, քո կողքին մարդ կա, որին կարող ես վստահել խոհերդ ու անուրջներդ: Քաղցր է ունենալ մի մարդ, որը կարող է հասկանալ քեզ, որի կրծքին ազատորեն կարող ես լալ կյանքիդ, չիրականացած երազներիդ, մոլորություններիդ ու հույսերիդ ողջ դառնությունը: Դու հրաշալի մայր ունես: Ես էլ մայր ունեի, և նա ինձ կհասկանար, եթե ոչ գլխով, ապա սրտով…»:

Աշնանը Մոսկվայում գրում է «Մոսկվա, դեկտեմբերի 12», «Պայմանական թատրոն» հոդվածները, որոնք տպագրվում են «Անկախ մամուլի» 1907թ. 16 եւ 20-րդ համարներում:

Մոսկվայի Գեղարվեստական Թատրոնի (MXАT-ի) հանրահայտ ռեժիսոր Կոնստանտին Ստանիսլավսկին լազարյանցի էր: Ճեմարանի սաներն անվճար հաճախում էին ներկայացումներին: Տերյանը շատ էր սիրում թատրոն: Գրում է «Իրիկնաժամ», «Թովիչ քնքշությամբ հանգչող աշխարհում», «14 տող», «Աշնան տրտմություն», «Սև գիշերն իջավ իր անմահ գահից», «Երբ պայծառ օրդ տխուր կըմթնի», «Fatum», «Անջատման երգ», «Հրաժեշտի խոսքերից», «Կոշմարը», «Հոկտեմբերին» և այլն:

1908

Մարտի 10-ին Մոսկվայից Ավ. Իսահակյանին գրում է «Երգեր ու վերքեր» ժողովածուից ստացած իր տպավորությունների մասին. «Դու հայ բանաստեղծների մեջ իմ ամենասիրելի բանաստեղծն ես` քո անհատական լիրիկայով» (ընդգծումը բնագրում է):

Ց. Խանզադյանին ուղղած նամակում գրում է Թումանյանից ստացած տպավորության և իր բանաստեղծությունների վերաբերյալ Թումանյանի արտահայտած կարծիքի մասին. « …չնայած իր պարզության, նա իմ վրա տպավորություն գործեց: Ինչ-որ գյոթեական բան կա նրա մեջ: Գուցե հասա՞կը կամ հենց այն հանդարտ պարզությու՞նը: Չգիտեմ»: Թումանյանը ծանոթացել է տպագրվելիք «Մթնշաղի անուրջներին». «Դուք բանաստեղծ եք: Դա ամենագլխավորն է: Դուք խոսքի հետ չեք խաղում.. Ես Ուրախությամբ եմ ողջունում Ձեր մուտքը գրական ասպարեզ. բարով եկաք» (ընդգծումը բնագրում է):

«… Թիֆլիսում պատահեցի Վահանին,- հիշում է Ավ. Իսահակյանը:- Պիտի հրատարակեր իր բանաստեղծությունների առաջին գրքույկը` «Մթնշաղի անուրջները»: Տպելուց առաջ Հովհ. Թումանյանի մոտ կարդացել էր ձեռագիրը, ուզեց ինձ մոտ էլ կարդալ` անկեղծ կարծիքս իմանալու համար: Հյուրանոցիս սենյակում ենք: Հուզված կարդում է մեկը մյուսի հետևից. քանի առաջանում է ընթերցումը, ավելի է հուզվում. ես սրտով և ուշով հետևում եմ ընթերցումին: Տետրակը չավարտած` ես անհամբերությունից մղված գոչեցի. «Կեցցե’ս, Վանիկ ջան, հրաշալի մաքուր լիրիկա: Վահանի նիրհուն աչքերը փայլատակեցին ուրախությամբ. «Թումանյանն էլ շատ հավանեց: Երկուսիդ կարծիքը բացարձակ արժեք ունի ինձ համար: Այլևս քննադատությունից վախ չունիմ»:

Մայիսի վերջից մինչև օգոստոս Վ. Տերյանը Գանձայում է: Ամռանը Թիֆլիսում լույս է տեսնում Վ. Տերյանի բանաստեղծությունների ժողովածուն «Մթնշաղի անուրջներ» խորագրով, որի մասին Ստեփան Զորյանը գրում է. «Վահան Տերյանն այն բախտավոր հեղինակներից էր, որոնք մի առավոտ զարթնում են հայտնի դարձած, և դա ոչ թե պատահականության բերումով, այլ շնորհիվ իրենց մեծ տաղանդի: Նրա առաջին իսկ գիրքը` ութսուն էջանոց «Մթնշաղի անուրջները», հռչակեց որպես բանաստեղծ և պատվավոր տեղ ապահովեց հայկական Պառնասում»:

Կարճ միջոցում Տերյանն ունեցավ հետևորդների մի ամբողջ բազմություն: Երկրպագուներին թիվ չկար: Պահ մի մոռացվեցին մեր անվանի բանաստեղծները: Ամենուրեք` երեկույթներում, ընտանիքներում, ընկերական շրջաններում արտասանվում էին Տերյանի սոնետներն ու էլէգիաները: Սկսվել էր պարզապես տերյանական շրջան, Տերյանի էպոխա: Օդը լիքն էր Տերյանով: Երիտասարդության խոսակցության նյութն ամեն տեղ նրա բանաստեղծություններն էին, իսկ ընկերների ու սիրահարների սրտագին նվերը միմյանց` «Մթնշաղի անուրջները»:

1909

Օգոստոսին Մոսկվայից Վ. Տերյանը եւ Ս. Օտարյանը նամակ են գրում Հովհ. Թումանյանին և արտահայտում իրենց ջերմ համակրությունը` Ռ. Դրամբյանի դեմ «Մշակում» տպագրած Թումանյանի «Ոչ-գրական ոչնչությունները` քննադատ» պատասխան հոդվածի առթիվ. «Մենք` ներքոստորագրողներս, կարդալով «Մշակում» Ձեր հոդվածը` հայտնում ենք Ձեզ մեր ջերմ համակրությունը և ցանկանում ենք Ձեզ կատարյալ հաջողություն` շարունակելու Ձեր «պլազիտային» գրական գործունեությունը, որի բարձր գնահատողների թվին պատկանում ենք նաև մենք: Օգտվելով հանգամանքից` մեր սրտագին ուրախությունն ենք հայտնում Ձեզ` բանտից ազատվելու առիթով:
Ընդունեցեք բարևներ և մեր հարգանքը»:

Գրում է «Փողոցի երգը», «Անվերջ գիշերի մռայլ վիհերում», «Տխուր երգը», «Մարել ես արդեն, մեռել ես հավետ», «Չգիտեմ` այս տխուր աշխարհում», «Մեղմիվ փռվեց քնքուշ մութ», «Դու չքացել ես», «Անդարձ աշխարհի վարդագույն միգում», «Ես նստում եմ մենակ, մենակ» և այլն:

1910

Հունվարից ապրիլ` Մոսկվայի համալսարանում սովորելուն զուգընթաց, Տերյանը զբաղվում է «Գարուն» գրական-գեղարվեստական ալմանախի խմբագրությամբ և  հրատարակությամբ: Նամակներ է գրում Ց. Խանզադյանին և Մարթա Միսկարյանին:
Մայիս-օգոստոսին մեկնում է Կովկաս: Ամառն անց է կացնում Թիֆլիսում, Ախալքալաքում և հայրենի Գանձայում: Սկսում է թարգմանել Օսկար Ուայլդի «Սալոմեն» ֆրանսերեն բնագրից, զբաղվում է «Գարունի» համար բաժանորդներ գտնելու և երկրորդ գրքի հրատարակության հարցերով: Նամակներ է գրում Կ. Միքայելյանին, Ց. Խանզադյանին, Մ. Միսկարյանին: Լույս է տեսնում «Գարունի» առաջին գիրքը:

Նոյեմբերի 17-18-ին «Հորիզոն» թերթի 256 եւ 257-րդ համարներում տպագրվում է նրա «Լև  Տոլստոյի թաղումը» և «Յասնայա Պոլյանայում» հոդվածները, ուր բանաստեղծն իբրև ականատես նկարագրում է ռուս մեծ գրողի հուղակավորությունը և գրում է. «Լ. Տոլստոյի թաղմանը չէր մասնակցում ամբողջ Ռուսաստանն իսկ, մինչդեռ պետք է մասնակցեր ողջ աշխարհը…»:

Դեկտեմբերի 8-ին «Գարուն» ալմանախի խմբագրության հանձնարարությամբ Տերյանը նամակ է գրում Հովհ. Թումանյանին և խնդրում որևէ գրվածք ուղարկել «Ալմանախի» երկրորդ գրքում տպագրելու համար: Գրում է «Մոռացված ուղի», «Գիշերամուտ», «Սիրում եմ աչքերիդ տխրությունը խորին», «Խորհրդավոր սեր», «Վերադարձ» և այլն:

Թիֆլիսում հրատարակվում է Արսեն Տերտերյանի «Վահան Տերյան. ցնորքի ծարավի և հաշտության երգիչը» գիրքը:

1911

Հունվարին «Հորիզոնի» 16 և 17-րդ համարներում տպագրվում է Տերյանի «Անունը կա, ամանումը չկա» հոդվածը, թարգմանության մասին նրա մտորումները: Փետրվարին Մոսկվայում Վահան Տերյանը ամուսնանում է Սուսաննա Պախալովայի հետ: Հարսնահայրը Կարապետ Կուսիկյանն էր, խաչեղբայրը` Ց. Խանզադյանը: Մասնակիցների թվում էին Ալ. Ծատուրյանը, Ալ. Մյասնիկյանը, Պ. Մակինցյանը և  ուրիշներ:

Մայիսի 19-ին Մոսկվայից «Գարուն» ալմանախի խմբագրության անդամներ Ց. Խանզադյանը, Ալ. Ծատուրյանը, Կ . Կուսիկյանը, Կ. Միքայելյանը, Վ. Տերյանը հեռագիր են ուղարկում Ալ. Շիրվանզադեին` գրական գործունեության 30-ամյա հոբելյանի առթիվ:

Հունիսին Սուսաննայի հետ մեկնում է Ստավրոպոլ` կնոջ ծնողների մոտ:
Օգոստոսին Մոսկվայից Միսկարյանին գրում է. «Հարցնում եք` ինչ եմ անում, պարապում եմ: Պատրաստվում եմ աշնանային քննություններին ( նզովյալ լինեն դրանք): Տենչում եմ այս տարի դասընթացն ավարտել: Տեսնենք, կհաջողվի՞, թե՞ ոչ: Բացի այդ զբաղվում եմ բանաստեղծություններիս հրատարակման գործով, որոնք մի բավական ստվար հատոր կկազմեն: Ենթադրում եմ ամենակարճ ժամանակում անցնել տպագրությանը և առաջիկա աշնանը լույս ընծայել»:

Նոյեմբերին Մոսկվայից Ց. Խանզադյանին գրած նամակից իմանում ենք, որ Տերյանը Պողոս Մակինցյանի հետ կազմակերպել է «Պանթեոնի» խմբագրությունը, կազմակերպել է Հովհաննես Հովհաննիսյանին նվիրված գրական երեկո` գրական գործունեության 30-ամյակի առիթով: Երեկոյին մասնակցում են Բարխուդարյանը, Վեսելովսկին, Զարիֆյանը, Կուսիկյանը, Մակինցյանը, Մամիկոնյանը, Տերյանը: «Պանթեոնի» խմբագրությունը հեռագիր է ուղարկում բանաստեղծին: Գրում է. «Ինքնօրորում», «Անդարձություն», «Ուշացած սեր», «Անտրտնջություն», «Գարնան լուսե ամպի նման», «Դու խոսում ես, բայց կարծես», «Ձմռան գիշեր» ևայլ բանաստեղծություններ: Լույս է տեսնում «Գարունի» երկրորդ գիրքը:

1912

Հունիսին գրում է Անթառամին. «Ավարտական վկայական ստացա և հիմա մի քանի օրով հանգստացա, հետո նորից կսկսեմ պարապել: Իսկ պարապմունքներ շատ ունեմ, Անտենկա: Այնքան շատ, որ մի կյանք չի բավականանցնի»:

Հունիս-օգոստոսին Տերյանը Ստավրոպոլում է` կնոջ ծնողների մոտ: Զբաղվում է Արթուր Շինցլերի «Տիկին Բերտա Գարլանը» վիպակի թարգմանությամբ:
Հոկտեմբերին Վալերի Բրյուսովից կատարած «Լինե~լ մենա~կ…» և «Տխուր երեկո» բանաստեղծությունների թարգմանությունները տպագրվում են «Հուշարարի» առաջին և երկրորդ գրքերում:

Նոյեմբեր- դեկտեմբերին Մոսկվայում բանաստեղծը նյութական ծանր վիճակում է: Սկսում է պոեմ Լազարյան ճեմարանի մասին, որը մնում է անավարտ:
Մոսկվայում լույս է տեսնում Տերյանի «Բանաստեղծությունների» առաջին հատորը, որի շապիկը ձևավորել է Մարտիրոս Սարյանը:

Պողոս Մակինցյանի, Ավետիք Իսահակյանի, Վահան Տերյանի թարգմանությամբ հրատարակվում է Արթուր Շնիցլերի «Երկերի ժողովածուի» առաջին հատորը` «Պանթեոնի» հրատարակությամբ:

Գրում է «Ցնորք», «Շշուկ ու շրշյուն», «Այս գիշեր նորից լալիս էր քամին», «Գիշեր», «Արևածագ», «Կարուսել» եւ այլ բանաստեղծություններ: Լույս է տեսնում «Գարունի» երրորդ գիրքը:

1913

Մարտի 30-ին Վալերի Բրյուսովին հայտնում է, որ նրա ուղարկած լուսանկարն իր կատարած 10-ը ոտանավորների թարգմանություններով ու մի ակնարկով ուղարկել է Վենետիկ «Գեղարվեստ» հանդեսի համար: Ստորագրել է. «Ձեր պոեզիան սիրող և  Ձեզ խորապես հարգող Վահան Տերյան»:

Մայիսին գրում է Ց. Խանզադյանին, որ պահանջել են երեք առարկայից ևս քննություն հանձնել` դիպլոմ ստանալու համար, որոնց ինքը պատրաստված չի եղել, ուստի հրաժարվել է և  հետաձգել. «Հոգիս ծայրեծայր լիքն է պոեզիայով, պետք է գրել,  քանի գրվում է, քանի հոգում պոեզիայի կրակ կա, քանի վերջնականապես չենք կոշտացել կենսական գռեհիկ հոգսերից ու նողկալիությունից: Ազատություն եմ ուզում տալ հոգուս և խոյանքներիս, որոնք այնքան երկար ժամանակ «հալածված ու ճնշված են եղել»:

Հուլիսի 9-ին շտապ մեկնում է Ստավրոպոլ: Գրում է Ցոլակին. «Այս վերջերս վրաս, չգիտեմ ինչու, գրելու հավաս է եկել, և օրը մի քանի բան թխում եմ- ի՞նչ է, ի՞նչ չէ, ինքս էլ չգիտեմ դեռ, հետո կտեսնեմ, իսկ առայժմ գրվում է, ես էլ գրում եմ… Բայց տպելու մասին դեռ չեմ մտածում: Մի լավ պոեմ եմ մտածել, բայց ժամանակ չկա. դրա համար շատ ժամանակ է պետք. ոտանավորը կարճ է, քիչ ժամանակ է պահանջում». Հոկտեմբերին գրում է. «Երեք շաբաթ է Պետերբուրգում եմ: Եղա Մառի մոտ –ստիպեց մտնել համալսարան»: Հոկտեմբերից Տերյանը Պետերբուրգի համալսարանի արևելյան լեզուների ֆակուլտետի ուսանող է` ամսական 50 ռ. թոշակով: Զբաղվում է հայոց եւ արևելյան լեզուների ուսումնասիրությամբ` աշակերտելով Նիկողայոս Մառին:

Նոյեմբերին հեռագիր է ուղարկում Հովհ. Թումանյանին. «Հիվանդ եմ, նյութապես ծայրահեղ դժվարին վիճակում. խնդրում եմ, եթե հնարավոր է, ճարեցեք փոխարինաբար 150 ռուբլի: Հուսով եմ ինձ կպաշտպանեք ստորացումներից, ավելորդ խոսակցությունից: Ընդունում եմ նյութական բնույթի ամեն պայման: Սպասում եմ շուտափույթ հեռագրական պատասխանի»:

Դեկտեմբերի 11-ին Թումանյանին գրած նամակում շնորհակալություն է հայտնում փողը ստանալու և Հայ գրողների ընկերության` իրեն նվիրած նոյեմբերի 28-ի հերթական երեկույթում Թումանյանի ջերմ պաշտպանության առիթով: Գրում է «Մի՞թե վերջին պոետն եմ ես», «Սիրելի Պաոլո Մակինցյանին», («Եկան օրեր ու անցան ու ինձ ոչինչ չմնաց»), «Դարձյալ իջավ գիշեր, դարձյալ ու կրկին», «Այս հին ու նոր գրքերի վրա կորացած» և այլն:

1914

Հունվարի 12-ին Պետերբուրգից հեռագիր է ուղարկում. «Թիֆլիս. Հայ գրողների ընկերության մեծահարգ պարոն նախագահին.
Մեծապատի’վ պարոն Թումանյան,
Ստացա և ուրախությամբ կարդացի հարգո Վարչությանդ գրությունը, որով հայտնում եք, որ Հայ գրողների ընկերության ընդհանուր ժողովը պատիվ է արել ինձ` Ընկերության անդամ ընտրելու: Թույլ տվեք հանձին Ձեր, հայտնել համակրելի Ընկերության հարգելի անդամներին իմ ամենախորին ու ջերմ շնորհակալությունը: Կուզեի հավաստիացնել Ձեզ, որ իմ ուժերը ներածին չափ պիտի ջանա անօգուտ ու անպետք չլինել Ընկերությանը, որի առաջադիմությանն ու հաջողությանը նպաստելը ամեն գրասեր հայի պարտքը պետք է համարել:
Ձեր Վահան Տերյան»:

Հունվարի 24-ին Բաքվից հեռագիր է գնում Թիֆլիսի «Հորիզոնի» խմբագրությանը, որի մեջ ասված է. «… Թող հայտնի լինի, որ հայ ժողովուրդը հավիտյանս պարտական պիտի մնա Հովհ. Թումանյանին: Ոչ մի հայհոյանք չպիտի կարողանա մթագնել մեր գրականության կարմիր արևը. նա կփայլի, քանի կենդանի է մեր ժողովուրդը և նրա մահից հետո ևս, ինչպես ացտեկների բանաստեղծ ոմն Տետցկոյոտլ, որն ապրում է ցարդ, թեև վաղուց բնաջնջվել է նրա ժողովուրդը…»:
Վահան Տերյան
Ցոլակ Խանզադյան
Պողոս Մակինցյան

Վահանի համաձայնությունը ստացել են Պետերբուրգից:
Հունվարի 29-ին Տերյանը հեռագիր է ուղարկում «Մշակի» խմբագրությանը և հրաժարվում աշխատակցելուց, քանի որ թերթը մի կատարյալ հարձակում էր սկսել Թումանյանի դեմ: «Չեմ կարող ծածկել զայրույթս և չբողոքել այդպիսի քայլերի դեմ, որոնք միանգամայն անթույլատրելի են գրական էթիկայի տեսակետից»:

Փետրվարի կեսերից մինչև մարտի սկիզբը` երեք շաբաթից ավելի երիկամների պատճառով պառկում է հիվանդանոցում: Ապրիլին Տերյանը Գանձայում է: Մահացել է տեր Սուքիասը` 74 տարեկանում: Ապրիլի 30-ին Թիֆլիսի երաժշտական ընկերության դահլիճում հանդես է գալիս «Հայ գրականության գալիք օրը» թեմայով դասախոսությամբ: Մայիսի 29-ին հեռացվում է Պետերբուրգի համալսարանից` ուսման վարձը չմուծելու պատճառով: Հունիսի երկրորդ տասնօրյակին Տերյանը և Սուսաննան Պետերբուրգից գնում են Գանձա: Պետերբուրգ վերադառնալուց առաջ այցելում են Խանզադյաններին` Մեծ Ղարաքիլիսա (այժմ` Վանաձոր): Ցոլակ Խանզադյանի կինը ` Վարյան,  վկայում է, որ միասին քաղաքում զբոսնելիս` Վահանը ամոթխածությամբ էր ընդունում իր երկրպագուհիների մատուցած ծաղիկները: … Տեղի ամառային ակումբում կազմակերպված երեկոն ջերմ վերաբերմունքի նոր ապացույցներ է տալիս. «Լեփ-լեցուն դահլիճը լարված ուշադրությամբ լսում էր Տերյանի բանաստեղծությունները, որ արտասանում էր նա անձամբ…»:

Նոյեմբերի 20-ին համալսարանի վարչությունը վերականգնում է ուսանողական իրավունքները` նրա դիմումի համաձայն: Դեկտեմբերին գրում է Նվարդ Թումանյանին. «Դուք երևակայել չեք կարող, թե ինչպես է անցնում իմ կյանքը. ոչ թե անցնում է, այլ այրվում մի ներքին դառն կրակով, և ես անզոր եմ այդ կրակի դեմ ու անօրգանական» (ընդգծումը բնագրում է):

Դեկտեմբերի 26, 27, 28, 30 – «Մշակի» համարներում տպագրվում է Տերյանի «Հոգեւոր Հայաստան» հոդվածը: Գրում է «Պետերբուրգ» սոնետը և «Էքսպրոմտը»:

1915

Ապրիլի 2-ին գրում է Կարեն Միքայելյանին. «Երեկ Մաքսիմ Գորկու մոտ էի, որն իր մոտ էր հրավիրել գրական գործով: Նա ուզում է հրատարակել «Армянский сборник» (հայ գեղարվեստական գրականությունից հանգամանալի ներածությամբ) և այդ ժողովածուն կազմելը հանձնարարեց ինձ»:

Գարնանը հայ ժողովրդի մասսայական բնաջնջման` եղեռնի լուրը հասնում է ամենուր: Օգոստոսին գրում է Ցոլակին. «Դիտմամբ չեմ գրում ներկա դեպքերի մասին: Հասկանում ես, որ անհնար է այդ ահավոր բաների մասին նամակ գրել: Ես միանգամայն շշմած եմ և զարհուրած…Կովկասից եկող լուրերը հոգեկան տխրություն են լցնում մարդու սիրտը… Այդ լուրերը սպանիչ ազդեցություն են գործում»:

Հուլիսի 21-ին նամակ է գրում Մ. Գորկուն.

«Մեծարգո Ալեքսեյ Մաքսիմովիչ,
Մոտ օրերս պատրաստ կլինի Սունդուկյանի «Պեպոյի» բառացի թարգմանությունը: Բարի եղեք հայտնել ինձ, թե ինչպես վարվեմ:
Թարգմանությունն ուղարկեմ Ձե՞զ, թե՞ գամ…
Անկեղծ Ձեզ սիրող եւ հարգող
Վահան Տերյան»:

Սեպտեմբերի 8-ին Մուստա Միակիից գրում է Անթառամին. «Հիմա, ես Ֆինլանդիայում` Գորկու մոտ եմ: Նրա հետ թարգմանում ենք «Պեպոն»: Հոկտեմբեր-դեկտեմբերին զբաղվում է «Հայ գրականության ժողովածուի» ռուսերեն թարգմանությամբ և հրատարակման հարցերով: Գրում է «Երկիր Նաիրի» շարքը. մի մասը Տերյանը գրել էր 1915-ին` «Այնպես անխինդ են ու նման լացին», «Դու հպարտ չես, իմ հայրենիք», «Մշուշի միջից, տեսի~լ դյութական», «Կարծես թե դարձել եմ ես տուն», «Հիշում եմ, ինչպես այն ուշ…» , «Բարակիրան նաիրուհին ինձ ժպտաց», «Ինչպես չսիրեմ երկիր իմ կիզված»:

1916

Հունվարի սկզբին Տերյանը Երևան է մեկնում: Պ. Մակինցյանը դասախոս էր Էջմիածնի Գեւորգյան Ճեմարանում: Հունվարի 8-ին Վալերի Բրյուսովը Բաքվում հանդես է գալիս հայ գրականության մասին դասախոսությամբ: Ի պատիվ Բրյուսովի`  կազմակերպվում է ընթրիք, որի ժամանակ ստացվում է Վ. Տերյանի և Պ. Մակինցյանի հեռագրիը. «Նաիրական երկրից ջերմ ու սրտագին ողջունում ենք մեր թանկագին հյուր Վալերի Յակովլևիչին և քնքշորեն գլուխ խոնարհեցնում Իոաննա Մատվեևնայի առջեւ»:

Հունվարի 18-ին Երևանում Վ. Բրյուսովը դասախոսություն է կարդում գրականության մասին. անդրադառնում է նաև բեմում նստած Տերյանին և նրան ներկայացնում ներկա հասարակությանը:

Ապրիլին Պետրոգրադում Տերյանի առողջական վիճակը վատթարանում է: Պատրաստվում է արաբերենի քննության: Պ. Մակինցյանի հետ որոշում են աշնանը հրատարակել «Գարունի» 4-րդ գիրքը:

Մայիսին Պետրոգրադից գրում է Նվարդ Թումանյանին. «Ցավում է կուրծքս, հազում եմ և շատ թույլ եմ զգում ինձ: Չկարծես, թե հիվանդացել եմ «բանաստեղծական» հիվանդությամբ, այսինքն` թոքախտով: … Ո’չ: Դեռ ոչ: Բայց բժշկի ասելով` առայժմ վտանգ չկա, բայց եթե միջոցներ ձեռք չառնեմ, վտանգավոր կդառնա հիվանդությունս: … Ասում է, որ պետք է գնալ- Хотя бы в Ялту (լավ է ասում, չէ՞…)» … Շարունակում է. «Ինձ մի դժբախտություն էլ պատահեց. Սուսաննան մի քանի օր առաջ մի աղջիկ ունեցավ, որը, տարաբախտաբար, վախճանվեց` ի մեծ վիշտ իմ  և մանավանդ Սուսանի»:

Օգոստոսի երկրորդ կեսին գրում է Ց. Խանզադյանին, որ թարգմանում է Շոթա Ռուսթավելիի «Ընձենավորի» նախերգանքը: Հոկտեմբերին Պետրոգրադում հանձնում է արաբերենի քննությունը: Ց. Խանզադյանին է ուղարկում Բոդլերից կատարած թարգմանությունները և «Իջնում է գիշերը անգութ ու մթին», «Հայրենիքում իմ արնաներկ» և այլ բանաստեղծություններ` Բաքվի «Գործում» տպագրելու համար: Գանգատվում է առողջությունից: Մտահոգություն է հայտնում «Գարուն» ալմանախի 4-րդ գրքի հրատարակության հետ կապված հարցերի մասին («Գարունի» 4-րդ գիրքը այդպես էլ լույս չի տեսնում): Բժիշկները խորհուրդ էին տալիս շտապ գնալ Սուխում` տուբերկուլյոզը բուժելու համար, սակայն առողջարան գնալուց առաջ պետք էր լուծել զինվորագրության հարցը:

Դեկտեմբերի 31-ին Տերյանը գնում է Երևան:

1917

Հունվարի 15-ին Երևանում ենթարկվում է բժշկական քննության: Բժիշկ Ամենակ Մելիքյանի կողմից տրված վկայականում գրված է. «Տրվում է սույնը Երևան քաղաքում բնակվող Վահան Սուքիասի Տերյանին նրա անձնական խնդրանքով, Երևանի Գավառական զինվորական ատյան ներկայացնելու համար առ այն, որ նա տառապում է աջ թոքի տուբերկուլյոզով, որ խորխը քննելիս նրա մեջ հայտնաբերված են տուբերկուլյոզային բացիլներ, որ այդ հիվանդությունից նա բուժվում էր ինչպես ինձ, այնպես էլ ուրիշ բժիշկների մոտ, որը և հաստատում եմ ստորագրությամբ և անվանական կնիքով»:

Հունվարի 16-ին գավառական զինվորական ատյանը հաստատում է. «Տեր-Գրիգորյանց` նույն ինքը Տերյան Վահան Սուքիասի (քահանայի որդի, Մոսկվա քաղաքի բնակիչ, ծնված 1885թ. հունվարի 28-ին) խոտանված` 1912 թվին զինվորական ծառայություն կատարելու զորակոչի ժամանակ: Երևանի Գավառական զինվորական ատյանի ստուգողական ծառայություն կատարելու քննության ժամանակ ճանաչված է միանգամայն ոչ պիտանի զինվորական ծառայության համար` ըստ 1917 թվի հունվարի 16-ի նո. 113-60 Ա. Հոդվածի»:

Գրում է մեծ եղբորը` Ջավախեցուն 1917-ի հունվարին Պետրոգրադից. «… Կյանքիս վերջին օրերն եմ ապրում: Ղազար ջան, ցավ չէ մեռնելը, բայց այսպիսի ժամանակ մեռնելը կրկնակի մահ է… Դեռ ինչքա~ն գործ կա անելու… Սու’տ է : Ղազա’ր ջան , սո’ւտ. խաբում են ինձ բոլորը… Ցավս է մենակ, որ չի խաբում, խեղդում է»:

Հունվարի 18-ին Երեւանի քաղաքային ակումբի սրահում Տերյանը «Հայոց նոր շրջանի բանաստեղծության ոճի ու լեզվի զարգացման մասին» թեմայով դասախոսություն է կարդում: Երեկոյի վերջում արտասանում է «Հրաժեշտի գազելը»:
«Ամեն վայրկյան սիրով տրտում ասում եմ ես մնաս բարով…»

Փետերվարի 7-ին ընդունվում է Սուխումի Կոշկույի առողջարան`  թոքախտից բուժվելու նպատակով: Փետրվարի 11-ին նամակներ է գրում Մարգարիտա Շահխաթունուն, Ց. Խանզադյանին, Նվ. Թումանյանին, Կ. Միքայելյանին, որտեղ գանգատվում է իր վատ տրամադրությունից և  ֆիզիկական վիճակից, նաև անդրադառնում է գրական խնդիրներին. Ստ. Զորյանին խնդրում է, որ «Մշակի» համարներն իրեն ուղարկվեն առողջարանի հասցեով:

Մարտի 17-ին Փետրվարյան հեղաշրջման առիթով Գրում է Մ. Շահխաթունուն. «Վերջին դեպքերը այնքան հուզիչ են, որ ոչ միայն գրել, այլև հանգիստ նստել չի կարողանում մարդ: …Այս զզվելի հիվանդության պատճառով ես մի այսպիսի ժամանակ Պետերբուրգ լինելու փոխարեն ընկած եմ այս անկյունում: Մինչդեռ եթե լինեի այնտեղ, եթե ոչ մասնակից, գոնե ականատես  կլինեի անցքերին»: Նույն օրը հեռագրում է Հովհ. Թումանյանին. «Շտապ, Թիֆլիս, Վոզնեսենսկայա 18, Թումանյանին, Սուխումից: Խոնարհաբար խնդրում եմ գրողների նախագահին, Թիֆլիսի պետական իշխանությունների միջոցով շտապ դիմել տեղիս իշխանություններին, որպեսզի ինձ պաշտպանեն բժիշկ Շուլցի եւ առողջարանի տնօրենի ծանակումներից: Այստեղ ոչ ոքի չճանաչելով, հիվանդ` ես անզոր եմ: Տերյան»:

Թումանյանի օգնության շնորհիվ հարաբերությունները կարգավորվում են:
Մարտ ամսին Սուխումից Ավետիք Իսահակյանին է ուղարկում «Сборник армянской литературы» երկու օրինակ:

«Առողջությունս ավելի լավ է, — գրում է Ց. Խանզադյանին,-բայց դեռ էլի պիտի բժշկվեմ: Այս օրերս կգնամ Թիֆլիս: Այնտեղից էլ գուցե գնամ գյուղ: Հեղաշրջումն ինձ շշմեցրել է… Եվ սիրտս ճաքում է, որ ոչինչ չեմ կարող անել»:

Ապրիլի 11-ին «Մշակի» 72-րդ համարի «Ներքին լուրեր» խորագրի տակ կարդում ենք. «Թիֆլիս վերադարձավ բանաստեղծ Վահան Տերյանը Սուխումից, ուր նա բժշկվում էր երկու ամսից ի վեր: Բանաստեղծի առողջական դրությունը լավ է, և վտանգը անցած կարելի է համարել»:

Երկու քառատող է գրում Ռ. Զարդարյանի ալբոմում.

Մի’ տրտնջա ցավիդ համար-սիրո առատ աղբյուր է նա,
Մի’ ափսոսա մեղքիդ համար-սիրտը մաքրող սուրբ հուր է նա.
Թե սերն անցնի, մի’ մորմոքա-կը մնա հուշ- մաքուր է նա,
Սիրտդ թող միշտ խնդա կամ լա-մահ է մթին, երբ լուռ է նա:
* * *
Ասածներիդ համար երբեք չես ասելու ախ ու ափսոս,-
Չասածներիդ համար պիտի ասես` ափսո~ս, հազա~ր ափսոս:
Վահան Տերյան ասաց-ավա~ղ, ինչո՞ւ դրիր սրտի~ս կապանք,
Քանի~ սերեր, քանի~ հուրեր զուր հանգցրի- հազա~ր ափսոս…

1917, գարուն,Թիֆլիս

Մայիսին ծնվում է Տերյանի երկրորդ աղջիկ երեխան, որն ապրել է հավանորեն մինչեւ 1918-ի ապրիլը. մահացել է Ստավրոպոլում, ուր Սուսանը մեկնել էր Պետրոգրադից հունվարին երեխայի հետ: Տերյանը նրան է նվիրել «Իմ բալիկին» խորագրով բանաստեղծությունների շարքը: Ապրիլ-օգոստոսին Գանձայում է: Հայրենի լեռնաշխարհի կենարար օդն ու ջուրը, հարազատների հոգատարությունը վերականգնում են Տերյանի ուժերը: Նամակներ է գրում Կ. Միքայելյանին, Ստ. Զորյանին, միտք ունի Պետրոգրադ մեկնել; Մ. Շահխաթունուն գրում է. «Ի~նչ տխրալի է, սիրելի’ս, որ Կովկասը թողնում եմ առանց Ձեզ տեսնելու: Առհասարակ հայրենիքս թողնոմ եմ տրտմությամբ և ինչ-որ տագնապի զգացումով: … Ես հիմա այնպես տխուր-տխուր եմ, բայց և թեթեւ, կարծես վախճանվել եմ, կարծես կենդանի չեմ արդեն, այլ սոսկ ստվեր, հուշ, որևէ տեղ: «Վահան Տերյան» Ձեր, բոլոր նրանց, ում սիրում եմ, ով քնքուշ էր դեպի ինձ: «Վահան Տերյան»-արդյոք ե՞ս եմ այդ: Իսկապես ինչպիսի~ հանգուցյալ եմ ես:

Մտահոգված է Տոլստոյի «Պատերազմ և խաղաղություն» վեպի թարգմանության հարցով, ընդ  որում, առաջին հատորը պետք է թարգմաներ ինքը, երկրորդը` Ստ. Զորյանը, երրորդը` Դերենիկ Դեմիրճյանը, չորրորդը` Արշավիր Խոնդկարյանը: Ասում է, որ 100 երես թարգմանել է:

Օգոստոսի կեսերին Տերյանը Պետրոգրադ է մեկնում, որտեղից գրում է Ստ. Զորյանին, հետաքրքրվում է «Պատերազմ  և  խաղաղություն» վեպի երկրորդ հատորի թարգմանությամբ  և ավելացնում. «Ես այստեղից հեռանալու մտադրություն չունեմ դեռևս և  կհեռանամ միայն այն դեպքում, եթե բոլորը հեռանալու լինեն (եթե գերմանացիք վերցնելու լինեն մայրաքաղաքը) կամ թե սով լինի: Առայժմ ոչ մեկը, ոչ մյուսը չկա» (ընդգծումը բնագրում է):

Ստ. Շահումյանի առաջարկով Տերյանը ձեռնամուխ է լինում «Ի՞նչ է ասում Լենինը գյուղացիների հողի մասին» աշխատությունը գրելուն:

Նոյեմբերին Պետրոգրադից գրում է ընկերներից մեկին. «Ինձ առաջարկում են պաշտոն Ազգային գործերի մինիստրության մեջ: Դեռ չեմ որոշել: Երեւի ազգային գործերի մինիստրության մեջ կվերցնեմ պաշտոն հայկական մասում աշխատելու նպատակով: Դա հետաքրքիր կլինի: Հրաժարվել չի կարելի, վասնզի ինտիլիգենտ ուժերի կարիք կա, և կուսակցական էթիկան չի թույլատրում այս ժամին, երբ զզվելի սաբոտաժ են անում բոլոր խավար ուժերը, չգնալ և չծառայել բանվորական և գյուղացիական կառավարությանը: Դրա համար из принципа ուզում եմ վերցնել առաջարկված պաշտոններից մեկն ու մեկը» (ընդգծումը բնագրում է):

Նոյեմբերի 29-ին Լենինի ստորագրությամբ Տերյանին տրվում է հետևյալ գրությունը. «Առաջարկվում է Մարինյան պալատի կոմիսար ընկեր Տերյանին ցույց տալ ամեն տեսակի աջակցություն` Կոմիսարիատի կովկասյան գործերի թղթերն ընդունելու գործում»:

Նոյեմբեր-դեկտեմբերին Տերյանը ժողովրդական կոմիսարների խորհրդին է ներկայացնում «Զեկուցագիր Թուրքահայաստանի մասին» և «Հայաստանի մասին դեկրետի» նախագիծը: Այս առիթով հանդիպումներ և զրույցներ է ունենում Լենինի հետ: «Լենինը շատ պայծառ է և  զարմանալի… և պարզ»- գրում է Պ. Մակինցյանին:

Դեկտեմբերի վերջին ազգությունների գործերի ժողովրդական կոմիսարիատին կից ստեղծվում է Հայկական գործերի կոմիսարիատ: Կոմիսարիատի նախագահ է նշանակվում Վառլամ Ավանեսովը, իսկ տեղակալ` Վահան Տերյանը: Դեկտեմբերի 29-ին ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդը դեկրետ է ընդունում Թուրքահայաստանի մասին: Տերյանը գրում է «Կատվի դրախտ» շարքը, լրացնում է «Ոսկե շղթա» և «Երկիր Նաիրի» շարքերը:

1918

Հունվարի 11-ին Լենինի ստորագրությամբ Տերյանին տրվում է վկայական. «Սույնով, կնիքի դրոշմամբ, հաստատվում է, որ սա ներկայացնող Հայկական գործերի կոմիսարիատի կոլեգիայի անդամ Տերյանը Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի կողմից լիազորված է որպես խորհրդական` մտնելու այն պատվիրակության կազմում, որը Բրեստ- Լիտովսկում բանակցություններ է վարում մի կողմից` Ռուսաստանի հանրապետության, և մյուս կողմից` Եռյակ Դաշինքի տերությունների միջև հաշտություն կնքելու հարցում»:

Հունվարի 12-24-ին Բրեստ-Լիտովսկում Տերյանը, որպես սովետական պատվիրակության խորհրդական, մասնակցում է հաշտության բանակցություններին:
Հունվարի 25-ին վերադառնում է Պետրոգրադ` «Հայկական հարցի մասին» անհրաժեշտ նյութեր Բրեստ տանելու:

Հունվարի 26-ին Պետրոգրադից նամակ է գրում կնոջը` Սուսաննային, որին երեխայի հետ ուղարկել էր Ստավրոպոլ. «Երեկ վերադարձա Բրեստից: Հասկանալի է, որ չնայած այն բանին, որ սարսափելի զբաղված եմ, ամբողջ ժամանակ իմ բոլոր մտքերը ակամա դառնում էին քեզ և իմ Լյասկային (աղջկան): …Պինդ կաց, սիրելի’ս, շատ եմ խնդրում քեզ, մի վհատվիր ու թևաթափ մի լինի, տա’ Աստված, ամեն բան դեպի լավը կգնա: Ինչպիսի անսահման երջանկություն կլինի, եթե գամ (առաջին իսկ հնարավորության դեպքում ` իհարկե կգամ)  և ձեզ տեսնեմ ուրախ ու առողջ: Որեմն պահպանիր քեզ ու Լյասկային` մանկիկի’ս , և  խելոք եղիր»:

Բաքվի կոմիտեի օրգան «Բանվորի խոսքի» հունվարի 27-ի, փետերվարի 16-ի և  24-ի համարներում տպագրվել է Տերյանի «Ի՞նչ է ասում Լենինը գյուղացիներին» աշխատությունը:

Մայրաքաղաքը Պետրոգրադից 1918-ի մարտին տեղափոխվում է Մոսկվա:
Մարտ-ապրիլին Մոսկվայից գրում է Ստավրոպոլ. «Արժե՞ արդյոք խոսել այն մասին, թե որքան շատ ծանրագույն տառապանքներ են պատճառում ինձ քո հեռավորությունն ու վիճակիդ անորոշությունը: Լյասկայիս մասին ես նույնիսկ վախենում եմ հարցնել:… Հիմա գալու ոչ մի հնարավորություն չկա բարոյական նկատումներով և ընկերականության ու կարգապահության նկատումներով:…Ես իմ պարտքն եմ համարում, որքան էլ այդ ծանր լինի, դիմանալ դրան, տոկալ և տվյալ պահին չլքել պոստս: Հույս ունեմ, որ որոշ ժամանակ անց հնարավորություն կունենամ հանգիստ խղճով գալ քեզ մոտ: Մի բան կասեմ միայն. հավատա, որ այս երկու ամսվա ընթացքում ապրել եմ այնքան վիշտ ու թախիծ, որքան չեմ ապրել ամբողջ կյանքիս ընթացքում»:

Ապրիլ-հունիսին Մոսկվայում Տերյանը զբաղված է պետական կարևորագույն փաստաթղթերով. հրատարակչական գործի կազմակերպման, Լազարյան ճեմարանի բարենորոգման, հայ գաղթականներին օգնություն կազմակերպելու հարցերով:
Հունիսի 22-ին Վ. Ավանեսովի եւ Վ. Տերյանի խմբագրությամբ լույս է տեսնում Հայկական Գործերի կոմիսարիատի օգնական «Կոմունիստ» շաբաթաթերթը: Թերթում տպագրվում են Սովետական կառավարության դեկրետները, որոշումները, Լենինի Ճառերը, զեկուցոմները և հոդվածները, նաև  Տերյանի «Նամակներ հայ գյուղացիներին և բանվորներին» կոչը:

Հուլիսի 29-ին հայ գաղթականներին օգնելու համար հատուկ բժշկասանիտարական մի խումբ Վ. Տերյանի գլխավորությամբ մեկնում է Հյուսիսային Կովկաս և Մերձվոլգա: Տերյանը հույս ուներ այնտեղից անցնել Ստավրոպոլ` Սուսաննային տեսնելու:

Օգոստոսի երկրորդ կեսին հասնում են Աստրախան: Տերյանը հյուրընկալվում է ճեմարանական դասընկեր Նիկողայոս Վարագյանի տանը:

Օգոստոսի 31-ից սեպտեմբերի 5-ը Տերյանը Պյատիգորսկում զբաղվում է հայ գաղթականներին օգնություն ցույց տալու հարցով: Նա բաժանում է իր հետ բերած դրամը և  հագուստները. բժիշկների միջոցով կազմակերպում է հիվանդների բուժօգնության գործը, լիկվիդացնում է դաշնակցության կողմից ղեկավարվող «Արմենկոմը», կազմում է նոր բաժանմունք, որը համալրում է Սովետական իշխանությանը նվիրված մարդկանցով, կազմում է բաժանմունքի աշխատանքի պլան:
Սեպտեմբերի 6-ին Տերյանը Էսենտուկիում հանդիպում է բանաստեղծ Հովհաննես Հովհաննիսյանին: Այս անգամ Տերյանն Աստրախանում մնում է մոտ մի ամբողջ ամիս: Համարյա միշտ հիվանդ պառկած էր: Այդպես էլ չի հաջողվում հանդիպել կնոջը, քանի որ Ստավրոպոլում սպիտակներն էին:

Հոկտեմբերի կեսին. «Վահանը հիվանդ, հազալով թողնում է Աստրախանը», — գրում է Նիկողայոս Վարագյանի մայրը` Մանուշակը:

Նոյեմբերի 25-ին Մոսկվայում Տերյանը գրում է զեկույց-հաշվետվություն Հայկական գործերի կոմիսարիատի գործունեության վերաբերյալ: Տերյանի թարգմանությամբ Մոսկվայում լույս է տեսնում Լենինի «Կառլ Մարքս. համառոտ կենսագրություն և  մարքսիզմի շարադրություն» աշխատությունը:

1919

Տարվա սկզբներին Մոսկվայում առանձին գրքով հրատարակվում է Տերյանի «Ի՞նչ է ասում Լենինը գյուղացիներին» աշխատությունը: Մարտի 4-ին Ժողկոմսովետը Վ. Ի. Լենինի ստորագրությամբ դեկրետ է ընդունում Մոսկվայում գտնվող Հայկական ինստիտուտի մասին: Լազարյան ճեմարանը հայկական ինստիտուտի վերակազմավորելու նախագծի աշխատանքները գլխավորում է Տերյանը: 1919 թվականին հիվանդ բանաստեղծին այցելում է դաշնակցական կառավարության ներկայացուցիչ բժիշկ Զավրիևը, առաջարկում է մեկնել Շվեյցարիա բուժման` խոստանալով ամեն տեսակի աջակցություն: Տերյանը կտրականապես մերժում է այդ առաջարկը: Հունիսին Մոսկվայի Սոկոլնիկի արվարձանի Չետվերիկովի առողջարանում է, որտեղ և գրում է ներքոհիշյալ սրտառուչ տողերը, որ նվիրված են Անահիտ Շահինջանյանին.

Օ~, կըգան օրեր ավելի տրտում
Ու դժնի, դժնի, առավել դժնի.
Կըդառնա հանկարծ բոլորն ապարդյուն,
Օ~, կըգան օրեր ավելի տրտում:
Կըլռե տրտունջ անամոք սրտում,
Եվ փոշու նըման ձանձրույթը կիջնի…
Օ~, կըգան օրեր ավելի տրտում
Եվ դժնի, դժնի, առավել դժնի…

Դերբենդցի 17 տարեկան Անահիտ Շահինջանյանը 1917-ին սովորելիս է լինում Մոսկվայի կանանց բարձրագույն կուրսերի բնագիտական ֆակուլտետի մաթեմատիկայի բաժնում: Հեղափոխության պատճառով կուրսերը փակվում են, Անահիտը սկսում է աշխատել Ազգությունների հայկական կոմիսարիատի գրական բաժնում: Տերյանի հետ մտերմանում է: 1919-ից նրանք արդեն միասին էին: Անահիտն է Տերյանի միակ դստեր` Նվարդի մայրը: Նվարդը ծնվել է Տերյանի մահից 3 ու կես ամիս անց Մոսկվայում, 1920 թվականի ապրիլի 28-ին, մահացել է 1978-ի հոկտեմբերի 12-ին` Երևանից վիրահատության նպատակով Մոսկվա մեկնելուց շուրջ մեկ ամիս անց:

Տերյանն Անահիտի հետ ապրում էր «Մետրոպոլ» հյուրանոցում, որտեղ և ավարտում է Լենինի «Պետություն եւ հեղափոխություն» աշխատության թարգմանությունը: Չնայած առողջական վատ վիճակին` որոշ մարդկանց զրպարտությունների պատճառով ստիպված էր թողնել մայրաքաղաքը: Արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատի կարևոր և շտապ հանձնարարությունով պատրաստվում է մեկնել Տաշքենդ, Անդիջան: Նա հույս ուներ Թուրքեստանում (Ուզբեկստան) տեսնել մեծ եղբորը` Ղազարին, և նրա ընտանիքի խնամքը վայելելով` տաք կլիմայի մեջ վերականգնել առողջությունը:

Հոկտեմբերի 3-ին Արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատից Մ.Ի.Կալինինի ստորագրությամբ ստանում է վկայական. «Արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատը հաստատում է, որ սույնը ներկայացնող` Համառուսական ԿԳԿ-ի անդամ ընկ. Վահան Սուքիասի Տերյանը Արտգործժողկոմատի կարևոր և շտապ հանձնարարություններով ուղևորվում է Տաշքենդ` Սամարայի և Օրենբուրգի վրայով:

Բոլոր ռազմական, քաղաքացիական և երկաթուղային իշխանություններին առաջարկվում է ընկ. Տերյանին ցույց տալ ամենալայն օժանդակություն` նրա ուղևորության ճանապարհին»:

Տերյանին ուղեկցելու պատրաստակամություն է հայտնում Անահիտ Շահինջանյանը, որը շուտով մայրանալու էր: Հոկտեմբերի 13-ին դուրս են գալիս Մոսկվայից:
Հոկտեմբերի 20-ին Սամարայում Տերյանը դիմում է ռազմական հաղորդագրությունների պետին. «Արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատի կողմից հույժ շտապ և կարևոր հանձնարարությամբ գործուղված լինելով Տաշքենդ, հետագայում Արևելք (Թուրքիա և Պարսկաստան) մեկնելու համար, հիվանդության բերումով հարկադրված եղա կանգ առնել Սամարայում: Ներկա պահին ցանկանալով շարունակել իմ ճանապարհը` խնդրում եմ Ձեզ տրամադրել ինձ մեկ խուց (երկու հոգու համար) հենց առաջին իսկ կարգային վագոնում, որը Ձեր կողմից ենթադրվում է Տաշքենդ ճանապարհելու: Ինձ վրա դրված պատասխանատու խնդրի ծայրահեղ շտապ լինելն ու արտակարգ կարևորությունը իրավունք են տալիս ինձ հուսալու, որ սույն դիմումը անհապաղ քննության կառնվի Ձեր կողմից և կբավարարվի ամեն հերթից դուրս» (ընդգծումը բնագրում է):

Հոկտեմբերի 31-ին Սամարայում Անահիտը գրում է. «Եղավ Ֆրունզեի մոտ: Գնաց նահանգային գործկոմի նիստի, վերադարձավ ուշ գիշերին և արդեն ջերմություն ուներ: Եղանակը խոնավ էր, սառնամանիքները դեռ չէին սկսվել: Հաջորդ օրվանից նա հիվանդ պառկեց»: Նոյեմբերի 8-ին գրում է. «Բժիշկը եկավ, դիտեց կոկորդը և ասաց, որ վտանգը այնքան էլ մեծ չէ, և երեք օրից կարելի է շարունակել ճանապարհորդությունը դեպի Տաշքենդ: Իմ այն առաջարկություններին, թե վերադառնանք Մոսկվա, Վահանն ասում էր, որ փողերը ծախսված են, ոչինչ արված չէ, կիսաճանապարհից վերադառնալն անհնարին է»:

1919 թվականի նոյեմբերին Սամարայում գրում է իր վերջին բանաստեղծությունը. «Գինով եմ, գինով եմ ես էլ»…

Նոյեմբերի 22-ին Սամարայից ռազմասանիտարական գնացքով մեկնում են Օրենբուրգ: Դեկտեմբերի 13-ին գնացքը կանգ է առնում Օրենբուրգից 9 կմ հեռավորության վրա, մնում են մինչև 18-ը: «Դեկտեմբերի 19-ին ես գնացի Օրենբուրգ,- շարունակում է Ա. Շահինջանյանը,- որպեսզի սկսեմ դես ու դեն ընկնել` մի ուրիշ գնացք նստելու համար: Ամեն ինչ կարգավորվեց. մյուս օրը պետք է մեկնեինք, բայց ջերմությունը բարձրացավ մինչեւ 40.8: Ես դուրս էի եկել: Վերադարձա, նա արդեն ինձ նամակ էր գրում` կարծելով, որ կմեռնի մինչև իմ վերադարձը: Ես արդեն տեսա, որ շարունակել ճանապարհն անկարելի է, առաջարկեցի գնալ Օրենբուրգ` իմ ծանոթ Օհանյանների մոտ: Նա այդ օրն առանց ինձ այնքան էր տանջվել, որ ասաց. «Ինչ ուզում ես արա, միայն ինձ մահից փրկիր»:… Օրենբուրգ մենք գնացինք սահնակով: Երբ հասանք, նա համարյա անզգա էր, սակայն տնային հարմարավետ պայմանները, ընտանիքի ջերմությունը նրան վերակենդանացրին: Նա աշխուժացավ, և երեկոյան բոլորս նստել թեյում, պարզ ու սիրալիր խոսակցում էինք: Դեկտեմբերի 20-ի օրը մինչև երեկո նա իրեն լավ էր զգում: Սենյակում դաշնամուր էր դրված:  Ստիպեց ինձ ամբողջ օրը նվագել: Դեկտեմբերի 21-ին անկողին ընկավ և այլեւս վեր չկացավ: Դեկտեմբերի 30-ից պարբերաբար, օրընդմեջ, նրան սկսեց այցելել մի ուրիշ բժիշկ: Ջերմությունը ցածր էր` 35.6 աստիճան: Աղիքների պրոցեսի հետևանքով նա ոչինչ ուտել չէր կարողանում: Անգամ անկողնում չէր կարողանում շարժվել:

1920

Հունվարի 4-ից մարմինը սկսեց սառչել: Հունվարի 6-ին առբաժնի միջոցով կոնսուլիում հրավիրվեց` երեք բժշկից բաղկացած: Ասացին, որ ոչինչ անել չի կարելի, ամեն րոպե պետք է սպասել վախճանին: Ամբողջ գիշեր` հունվարի 6, լույս 7, նա չքնեց բնավ: Մի քանի անգամ խնդրեց շորերը հագցնել, նստեցնել բազկաթոռին, սակայն այնպես թույլ էր, այնքան ուժասպառ ու հյուծված, որ միանվագ հինգ րոպե անգամ չէր կարողանում նստել: Ոտքերն ու ձեռքերն արդեն փայտացել էին, խնդրեց տրորել: Զարմանալի կերպով հանգիստ էր նա այդ միջոցին:

Արցունքները գլոր-գլոր թափվում էին իմ աչքերից: Տեսնելով այդ` Վահանը խնդրեց լաց չլինել և ապա հարցրեց. «Ի՞նչ ես կարծում, ու՞մ է դժվար` նրան` ով մեռնո՞ւմ է, թե՞ մերձավորներին, որ կենդանի են մնում…»: Մարմինը բոլորովին սառեց: Ոչինչ չէր կարողանում ընդունել, դժվարությամբ էր խոսում… Չնայած այդ բոլորին` անվերջ ասում էր. «Գնանք, շուտով Մոսկվա գնանք…»:

Առավոտյան գնացի բուժակի հետևից: Սրսկման միջոցին Վահանը խոսում էր և հարցրեց. «Հնարավո՞ր է, արդյոք, անվերջ ծակոցներ անել և կյանքը երկարացնել ևս մի շաբաթ»: Կամֆորայի սրսկումից հետո շուրջ երկու ժամ նա գիտակցում էր: Նկատելի աշխուժացավ, ասես գերբնական մի զվարթություն եկավ վրան, ու ցավերը մեղմացան: Ապա ինձ խնդրեց մոտը հանգիստ նստել, լաց չլինել ու չհեռանալ: Հանդարտ նստեցի կողքին, ինքը խաղաղ ու անդորր պառկեց: Թափառող հայացքով ինչ-որ բան էր փնտրում օդի մեջ. վերջին պահին կիսով չափ բարձրացավ եւ « Ու՞ր է իմ պորտֆելը, ես ընկնում եմ»,-ասաց ու փակեց աչքերը»:

Եվ այսպես, հունվարյան ցրտաշունչ մի օր սակավաթիվ մարդկանց ուղեկցությամբ, տխուր լռությամբ օրենբուրգյան սառը հողին են հանձնում Տերյանին…

Եվ միայն մարտ ամսի սկզբներին «Մշակն» իր «Վերջին տեղեկություններ» բաժնում տպագրում է. «Հաստատ աղբյուրից հաղորդում են, թե բանաստեղծ Վահան Տերյանը վախճանվել է»:

1940 թվականին Հայաստանի գրողների միությունը գրականագետ Սաքո Սուքիասյանին գործուղում է Օրենբուրգ: Նա մեծ դժվարություններով կարողանում է գտնել այն տունը, ուր իր վերջին օրերն է ապրել բանաստեղծը: Տեղի ղեկավարության աջակցությամբ հետը տարած մարմարե ցուցանակը փակցնում են տան ճակատին, որի վրա ռուսերեն և հայերեն գրված էր. «Այս տանը իր կյանքի վերջին օրերն է ապրել հայ բանաստեղծ Վահան Տերյանը: Անդամ ՀԿ(բ)Կ եւ ՀԿԳԿ»:

Գերեզմանի տեղը գոնե մոտավոր ճշտությամբ` անհնար է լինում պարզել: Թաղման մասնակիցներից ոչ մեկին չեն գտնում: Հին գերեզմանը լքված էր: Ժամանակին բանաստեղծի շիրիմի վրա եղել է սոսկ մի փայտե խաչ ու հակիրճ մակագրություն: Ձմեռվա բուք — բորանին խոր ձյան միջով ճանապարհ բացելով տարել-թաղել են այնպիսի մի ժամանակ, երբ բծավոր տիֆի համաճարակը հազարավոր զոհեր է տարել` չհաշված քաղաքացիական պատերազմի կռիվներում ընկած մարտիկները:
Պատմում է ինքը` Սաքո Սուքիասյանը. «Օրենբուրգից վերադառնալուց առաջ ուզեցի մեկ անգամ ևս այցելել այն հողակտորը, որն իր մեջ պահում է մեզ համար խիստ թանկագին, մեր սիրելի պոետի աճյունը: Տխուր-տրտում հուշերով տոգորված` ես շրջեցի Օրենբուրգի հին գերեզմանոցի սահմաններում: Ես ոտնատակ չարեցի և ոչ մի լքված գերեզմանաթումբ ու մտքումս վերականգնեցի Տերյանի` դեռեւս 1904 թվականին գրված բանաստեղծությունը.

Իմ գերեզմանին դուք չմոտենաք,
Հարկավոր չէ ինձ ոչ ծաղիկ, ոչ սուգ,
Հանկարծ կզարթնի ջերմ լալու փափագ,
Սիրտս չի գտնի ոչ մի արտասուք:
Իմ գերեզմանը թող լինի հեռվում,
Ուր մահացել են շշուկ, երգ ու ձայն.
Թող շուրջս փռվի անանց լռություն,
Թող ինձ չըհիշեն, թող ինձ մոռանան:

Իմ գերեզմանին դուք չըմոտենաք,
Թողեք, որ հանգչի իմ սիրտը հոգնած,
Թողեք, որ լինեմ հեռավոր, մենակ.-
Չըզգամ որ կա սեր եւ ցնո’րք ու լա’ց…

1964

Օրենբուրգի Գորկու անվան  24 միջնակարգ դպրոցում այժմ էլ գործում են «Վահան Տերյանի անվան փառքի սրահ թանգարանը» և «Տերյանի պատանի բարեկամների ակումբը», որոնք ամեն տարի հունվարի 6-ից մինչև փետերվարի 9-ը (մահվան օրից մինչև ծննդյան օրը) տերյանական միջոցառումների միամսյակ են հայտարարում մարզի շրջանակներում:

Քաղաքի ղեկավարությունը Վահան Տերյանի դստերը` Նվարդ Տերյանին, 1964-ին Երևանից հրավիրում է Օրենբուրգ: Նախկին գերեզմանոցի սահմանից հանդիսավոր արարողությամբ հող են վերցնում, որը Նվարդը բերում է Երևան: Տեղադրում են Պանթեոնում Կոմիտասի և մյուս մեծերի կողքին, վրան սև գրանիտե քար են դնում, ավելանում է ևս մի թանկագին շիրիմ: Տերյանի այս խորհրդանշական շիրիմը դարձել է ուխտատեղի, ուր յուրաքանչյուր տարվա փետերվարի 9-ին` ժամը 1-ին, այցելում, ծաղիկներ են դնում և կարդում սիրելի պոետի հոգեզմայլ տողերը…
Նվարդն իր մահկանացուն կնքում է Մոսկվայում 1978 –ի հոկտեմբերի 12-ին: Աճյունասափորն ամփոփված է Գանձա գյուղի եկեղեցու գավթում, վրան քանդակագործ Արա Շիրազի հեղինակած խաչքար է կանգնած, որի ետևում Նվարդի ցանկությամբ փորագրված է.

Ծաղիկներըս դեռ չբացված, դեռ չկիզված հոգիներին,
Մանուկներին վառ-խլրտուն ասում եմ ես մնաք բարով:
Գնում եմ ես մի մութ աշխարհ, հեռու երկիր, էլ չեմ գալու,

Բարի հիշեք ինձ ձեր սրտում, մնաք բարով, մնաք բարով….

Գանձայում 1957-ից գործում է Վահան Տերյանի տուն-թանգարան, իսկ 1967-ից յուրաքանչյուր տարվա հուլիսի նախավերջին կիրակի օրը գյուղին հարող ընդարձակ տափարակում տեղի է ունենում պոեզիայի տերյանական օր, որին մասնակցում են Հայաստանից,Վրաստանից և այլ վայրերից ժամանած հատուկ պատվիրակություններ ու բազում երկրպագուներ: